ملّتی عالِم تر و متمدّن تر باشد امثال حکیمانه ی او بیشتر است. گاهی یک مثال کوچک کار یک مقاله و یک رساله را انجام می دهد. «مَثَل» در واقع، فشرده افکار هر قومی است. تمامی افکار و تخیّلات و احساسات را عُصاره گرفته و آن را مَثَل نامیده اند.» همایی، جلال الدّین، معانی و بیان، صص139و143.
علامّه محمد تقی جعفری می گوید:
«شاید به جرأت بتوان گفت: بزرگ ترین و سازنده ترین کاری را که شخصیت های ادبی تاریخ انجام داده اند تطبیق و قابل فهم ساختن حقایق معقول به وسیله ی تشبیه، تجسیم، تنظیر و تمثیل به محسوسات بوده است که عده ای از پیشتازان قلمرو ادب موفّق به آن شده اند.» جعفری، محمد تقی، زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، ص40.
یکی از روش های تربیتی که والدین و مربیان باید از آن بهره گیرند روش تمثیلی است.
تمثیل به عنوان روش تربیتی بیشتر بر این نگاه مبتنی است که معطل گذاشتن متربّی یا فشار آوردن بر او برای آموختن برخی معلومات، گاه وی را از پیشرفت و فهم باز می دارد، در حالی که مسائل پیچیده، نامحسوس و یا نامأنوس، به وسیله ی تشبیه و تمثیل و نیز نمایش بسیار آسان بیان می شود. از طرفی وقتی انسان خود را شبیه کسی قرار دهد و مانند قهرمانی که از مشکلات سرافراز بیرون آمده خود را در متن گرفتاری ها با همان نتیجه ی احتمالی ببیند، امید تلاش در او بیشتر و روحیه ی کار و کوشش در وی افزون می گردد.
این روش تربیتی به دلیل این که مفاهیم را عینی و ملموس و مطالب سخت را به صورت رسا و دلنشین به متربی القا میکند، جذّاب و بر انگیزاننده است، در عین حال بیان مطلب از طریق تشبیه و تمثیل برای مخاطب بیدارگر است و خرد او را به تفکر وادار میکند. دکتر حسین سلیمی بجستانی، مدیر مرکز مشاوره و بهداشت روان دانشگاه علامه طباطبایی.
شواهد نشانگر این است که مدت ها پیش از شروع روان درمانگری به شکل فعلی، داستان ها، اساطیر و تمثیل ها به منزله ی یک عامل اصلاح، بازسازی و درمان عامیانه، در کمک به حلّ تعارضات درونی انسان ها نقش عمده ای داشته اند. در فرهنگ شرقی به ویژه در فرهنگ ایرانی، داستان ها، حکایات و تمثیل ها به منزله ی ابزار تعلیم و تربیت غیر مستقیم به طور روزمره به کار گرفته شده اند.
با نگاهی به کتب و متون کهن فارسی از قبیل سندبادنامه، مرزبان نامه، کلیله و دمنه، مثنوی معنوی، فیه مافیه، مقالات شمس، مثنوی های عطار، گلستان، شاهنامه ی فردوسی و ... در می یابیم که افسانه ها، داستان ها و تمثیل های فارسی برای مقاصد خاص آموزشی و تربیتی طراحی شده اند. در واقع تمثیل ها داستان های آموزشی هستند که به صورت غیر مستقیم اما بسیار با قدرت، معانی متفاوتی را برای بازسازی تجارب فرد و ارائه ی نگاهی نو از منظری غیرمنتظره و یا غیرعادی ارائه می کنند.
پور نامداریان، تقی، رمز و داستان های رمزی در ادب فارسی، تهران، 1386، انتشارات علمی فرهنگی.
یکی از جنبه های بسیار مهم تمثیل که آن را به ابزاری قدرتمند برای تربیت مبدّل می سازد، این است که تمثیل به مربی امکان می دهد تا مفاهیم پیچیده و سخت را که توضیح و تبیین آن برای متربی بسیار دشوار می نماید، به شکل کاملاً عینی و ساده باز آفرینی کند.