اخلاق محسنی صفحه 198

تیقّظ بیداری باشد در کار مملکت و خبرت آگاهی از حال رعّیت، و از ملوک عادل معهود و متعارف است که مستخبران(1) معتمد نصب فرمایند و متفحصان(2) امین برگمارند به پنهانی، تا تجسّس و تفحّص حالات مملکت و مهمّات رعیت نموده، به موقف اخبار و اعلام رسانند و بعد از اطلاع بر آن سعی نمایند تا هر خللی و زللی(3) در بنیاد معدلت ظاهر شده باشد، مرمت(4) یابد و اصلاح پذیرد پیش از آن که دستِ تدارک به دامن تلافی آن نرسد. بیت:

به اوّل توان کرد اصلاح کار از آن پیش کز کف رود اختیار

و بسیار بوده اند که سلاطین در شب به لباس مجهول می گشته اند و تفحّص احوال مملکت و رعیت می کرده اند. چه بسیار اخبار باشد که مقرّبان درگاه سلطنت آگاه نشوند و اگر به سمع ایشان رسد، به جهت مصلحت خود یا ملاحظه ی وقت و زمان به پادشاه نگویند یا نتوانند گفت.

شبگردی حضرت داود علیه السلام

و از حضرت داود علی نبینا و علیه السلام منقول است که شب ها جامه بدل کردی و در شهر و دیار بگشتی و به صورت مردم غریب برآمده، از هر کس خبری پرسیدی و گفتی داود به شما چه نوع معامله می کند و نوکران و کارکنان او بر چه وجه سلوک می نمایند؟ پس اگر جایی دیدی که خلل پدید آمده، به تلافی مشغول گشتی.

شبگردی سلطان محمود

و از سلطان محمود غزنوی مثل این صورت ها منقول است که شب ها بیرون آمده، تجسّس احوال مردم کردی و چون در این صورت که پادشاه خود بیرون آید و متفحّص

1- (1) مستخبران: خبرگیران، خبرجویان.
2- (2) متفحّصان: پژوهندگان، کاوشگران.
3- (3) زلل: لغزش، خطا.
4- (4) مرمت: تعمیر.