اخلاق محسنی صفحه 286

نوشیروان از بزرجمهر پرسید که لائق تربیت کیست ؟ فرمود: که کسی را تربیت باید کرد که ادبی دارد یا نسبی و هر که نسبی سافل دارد به حکم کُلُّ شیءٍ یرجِعُ الی اصلِهِ (1) رجوع به اصل خود می کند.

داستان زکی و کنیزکی رومی

و در حکایات آورده اند که: مردی بود زکی نام از خاندان بزرگ با نسبی عالی و ادبی کامل، کنیزکی رومی خرید نوشا نام بسیار بدخوی به غایت بهانه جوی و ستیزه روی،(2) زکی به ملک یمین(3) در نوشا تصرف کرد، پسری ازو متولد شد، روزی حکیمی در صحبت زکی نشسته بود، فرزند زکی حاضر شد زکی او را کاری فرمود، آن پسر فی الحال برخاست و روان شد چون گامی چند برفت بازگشت و در مجلس آمده نشست، حاضران متعجب شده گفتند امتثال اول را چه سبب بود و اجتناب ثانی به چه جهت روی نمود؟ آن حکیم بخندید و گفت: زکی خواست که فرمان برد نوشا نگذاشت، اثر هر دو جوهر ظاهر شد. چنانچه در سفیدی و سیاهی فرزند به پدر و مادر مشابه می باشد در رذالت و نجابت نیز همان قیاس باید کرد و درین باب حکیم فردوسی فرموده: نظم:

درختی که تلخست ویرا سرشت گرش در نشانی به باغ بهشت

ور از جوی خلدش به هنگام آب به بیخ انگبین ریزی و شهد ناب

سرانجام گوهر به کار آورد؟ همان میوه تلخ بار آورد

1- (1) کلّ شیء...: هر چیزی به اصل خود برگردد.
2- (2) ستیزه روی: زشت رو و خشمگین و خصومت خواه. آنندراج، ج 3، ص 2348.
3- (3) ملک یمین (به کسر میم): کنیز و غلام، چه یمین در لغت به معنی غلبه است، و غلام و کنیز از غلبه اسلام می آیند، حالا مجازاً غلام و کنیز زرخرید را نیز ملک یمین گویند. غیاث اللغات، ص 861.