هزار و یک حکایت اخلاقی جلد 1 صفحه 211

از یاد آخرت غافل می کند. اگر می خواهی او به حال پیشینش بازگردد، همان دو درهمی را که به او داده ای پس بگیر. حضرت پیش سعد آمدند و فرمودند: دو درهمی را که به تو داده ام برنمی گردانی؟ عرض کرد: اکنون اگر دویست درهم بخواهید میدهم. حضرت فرمودند: نه، همان دو درهمی را که گرفته ای پس بده. سعد نیز پول را تقدیم کرد و چیزی نگذشت که به حال اول خود برگشت.(1)

حکایت 313: تاجداران واقعی

خلیل بن احمد عروضی از دوستداران خاندان عصمت ا و کسی است که علم عروض و فن شعر را اختراع کرد. او اولین کسی است که لغت و واژه های عرب را تدوین کرده است. او مردی بسیار پارسا و بلند همت بود و با تنگدستی زندگی میکرد. نصر بن ثمیل میگفت: خلیل بن احمد رنج تنگدستی را بین خانه های چوبین بصره بر خود هموار میکرد؛ ولی شاگرادنش به واسطه ی علم و دانش او از بزرگترین جایزه ها استفاده می کردند.

گویند: سلیمان بن عباسی شخصی را از اهواز پیش خلیل فرستاد و از او درخواست کرد برای تعلیم و تربیت فرزندش به آن جا بیاید، خلیل نان خشکی پیش پیک سلیمان گذاشت و گفت: چیز دیگری ندارم که از تو پذیرایی کنم؛ ولی اگر همین نان خشک را پیدا کنم به افرادی مانند سلیمان احتیاج ندارم. پیک گفت: به سلیمان چه بگویم؟ او این چند بیت را در جوابش نوشت:

أبلغ سلیمان أنی عنه فی سعه

وفی غنی غیر أنی لست ذا مال

شحأ بنفسی إنی لا أری أحدا

یموت هزلا ولایبقی علی حال

و الفقر فی النفس لا فی المال نعرفه

و مثل ذاک الغنی فی النفس لا المال

فالرزق عن قدر لا العجز ینقصه

ولا یزیدک فیه حول محتال

به سلیمان بگو، با این که ثروتی ندارم، اما از او بی نیازم، آز و حرص در نفس من است و تاکنون نه کسی از لاغری مرده و نه هیچ کس بر یک حال باقی مانده است، به عقیده ی من فقیر کسی است که روح فقر دارد نه آن که مال ندارد. ثروتمند نیز کسی است که شرافت دارد نه ثروت زیاد. رزق و روزی از قبل تعیین شده و ناتوانی آن را کم نمی کند و کوشش و زیرکی نیز بر آن نمی افزاید.

هنگامی که او جواب خلیل را به سلیمان رساند، برای او نوشت: اندوخته ات چیست که از دیگران بی نیاز شده ای؟ خلیل شعر زیر را در جوابش سرود و فرستاد:

للناس مال و لی مالان مالهما

إذا تحارس أهل المال حراس

مالی الرضا بالذی أصبحت أملکه

و مالی الیأس عما حازه الناس

مردم یک نوع ثروت دارند، ولی من دو نوع ثروت دارم که نگهبانی لازم ندارد. یک ثروتم خشنودی و