هزار و یک حکایت اخلاقی جلد 1 صفحه 419

اعرابی مویی بدید، گفت: ای اعرابی! گوش دار(1) که لقمه ی تو مویی درش است تا در رودهی تو نپیچد. اعرابی لقمه بینداخت و گفت: حرام باشد نان بخیل و دون (پست 9 خوردن که از دور در لقمه ی مهمان مویی بیند! معاویه عظیم خجل شد و از وی عذر خواست و این از غایت بخل باشد!(2)

و صاحب لی بطنه کالهاویه

کأن فی أحشائه معاویه

حکایت 590: سلسله مراتب!

فقیری بر در خانه ی ثروتمندی آمد و چیزی طلبید ثروتمند به غلام خود گفت: ای مبارک! به قنبر بگو به یاقوت بگوید که به فقیر بگوید چیزی در خانه نداریم. فقیر گفت: خداوندا! به جبرئیل بگو به میکائیل بگوید که به عزرائیل بگوید جان این بخیل را بگیرد!(3)

حکایت 591: بخیلی و بخشندگی

سدید الدین محمد عوفی در جوامع الحکایات مینویسد: چنین گویند که در روزگار کسری(4)، سالی باران از آسمان باز ایستاد و مردمان ولایت درمانده گشتند و از رنج گرسنگی قصه نوشتند و صورت حال به بهرام باز کردند. بهرام بر پشت قصه توقیع کرد: چون دست پادشاه به بخشیدن مال سخی بود، بخیلی کردن آسمان به باران باریدن زیان کار نبود، فرمان دادیم تا شکستگی های شما را جبر کننده(5) و مایحتاج درویش و توانگر و خاص و عام از بیت المال اطلاق کنند.(6)

قحط سالی یکی به کسری گفت

کابر بر خلق شد به باران زفت(7)

گفت انبار خانه بگشادیم

ابر اگر فت گشت ما رادیم

دم ما هست گرنم او نیست

نام ما هست گر غم او نیست(8)

پس بفرمود تا انبار خانه ها را خالی کردند و از نرخ روز به ده پانزده کم فروختند(9) و چون رعیت آن کرم و بذل بدیدند دست به عمارت و زراعت برگشودند و ولایت آبادان شد و رعیت دلشاد گشت و کار به آن جا رسید که صاحب خبر(10) قصه نوشت که «عامل اهواز پنج هزار درم از زواید عمل و توفیر(11) از مال رعیت در بیت المال نهاده است و اضعاف این به خویشان و پیوستگان خود داده.» بهرام بر پشت قصه توقیع کرد: آب هایی که در جوی رود، نخست جوی خورد، آن گاه به کشت مردمان رسد. فرمان بر آن جملت است(12) که مال به خداوندان

1- مراقب باش.
2- جوامع الحکایات 148؛ لطائف الطوائف / 139.
3- گلشن لطائف 43/1 .
4- لقب عمومی پادشاهان ساسانی.
5- برای پریشانی حال شما چاره کنند.
6- اطلاق کنند؛ یعنی بپردازند.
7- ابر، بر مردم بخیل شد و باران نمی بارد.
8- اگر ابر، باران ندارد، توجه و عنایت ما شامل حال رعیت است و اگر او به فکر مردم نیست، نام ما برای رفع پریشانی و نگرانی آنان، کافی است.
9- از نرخ روز، ارزان تر فروختند.
10- آن که اخبار را به مخدوم خود رساند، خبرنگار.
11- یعنی از راه اضافات مالیات ها و افزودن مقدار آن.
12- چنین فرمان می دهم.