معراج السعاده صفحه 1055

اینها ، و در توبه این قسم ، همان پشیمانی و عزم بر ترک و حزن و اندوه درارتکاب آن در قبول توبه کفایت می کند .

و یا چیزی است که : تلافی آن شرعا لازم است ، چون نماز و روزه و زکوه و خمس و کفاره و امثال اینها ، و در این قسم ، علاوه بر پشیمانی و عزم بر عدم ارتکاب آن معصیت به قدر امکان ، آنچه را ترک نموده قضا می نمایی تا دیگر یقین به بقای قضا درذمه خود نداشته باشی .

و اگر از قسم دوم باشد که در آن حق مردم نیز باشد پس چون لا محاله در آنهاحق الله نیز هست باید تلافی حق الله آن را به ندامت و پشیمانی و حسرت و حزن و الم وعزم ترک نمودن آن را بکند .

و اما حق الناس ، پس آن حق ، یا حقی است که تعلق به مال می گیرد یا بدن یا به عرض و آبرو ، یا به حرم و اهل .

پس اگر حق مالی باشد ، واجب است که اگر قدرت داشته باشی آن را به صاحبش رد نمایی . و اگر صاحبش مرده باشد به وارث آن رسانی . و اگر صاحبش معلوم نباشد به فقرا رسانی . و اگر به جهت تنگدستی قدرت بر ادای آن نداشته باشی از صاحب ن حلیت حاصل نمایی . و اگر او حلال نکند یا دسترسی به صاحب آن نداشته باشی بایدتضرع و زاری به درگاه حضرت باری نمایی که در روز حساب او را از تو راضی نماید .

و بسیار از برای صاحبش طلب آمرزش