معراج السعاده صفحه 1056

نمایی و افعال حسنه به جا آوری تا روز قیامت به عوض آن حق بدهی . و اگر حق بدنی باشد مثل اینکه : او را کشته باشی یا زده باشی یا عضوی از او راشکسته باشی یا مجروح کرده باشی پس واجب است که تمکین کنی تا صاحب حق ، آن را قصاص نماید . و آنچه از تو نسبت به او صادر شده متحمل شوی که او نیز نسبت به توبه عمل آورد . یا اینکه به عجز و «الحاح» ، (1) یا احسان و انعام ، او را از خود راضی سازی . و اگر دسترسی به اینها نباشد باز باید به در خانه خدا رفت و عجز و انابه نمود که صاحب حق را راضی کند . و طاعات و عبادات بسیاری به جا آورد که عوض حق او گردد .

و اگر حق آبرویی باشد مثل اینکه : او را دشنام یا فحش داده ای یا تهمت زده باشی یا غیبت نموده باشی یا بی جهت شرعی به او اهانت رسانیده باشی و دل او را شکسته باشی ، باید اگر ممکن باشد و در اظهار آن ، مظنه غیظ صاحب حق نباشد از او حلیت حاصل نمایی . و او را از خود خوشنود نمایی . و اگر ممکن نباشد به جهت او استغفار وطلب آمرزش نمایی . و در زیادتی افعال حسنه کوشی که عوض حق او شود . و چنانچه افترا و بهتانی به او زده باشی یا غیبت او را کرده باشی باید اگر دانی که در نزد کدام شخص گفته ای ثانیا در نزد او اعتراف به کذب خود نمایی .

و اگر حق در اهل و حرم باشد مثل