معراج السعاده صفحه 1058

از برای کمال توبه و تمامیت آن نیز شرایطی چند است و کسی که خواهد توبه اوبه سرحد کمال باشد و زنگ معصیتی که کرده بالمره از آئینه دل او زدوده شود باید بعداز تلافی و تدارک هر معصیتی به دوام ندامت و قضای عبادت و ادای مظالم پیوسته بر حال خود گریان و همیشه متالم و محزون باشد . و به ازای آن معصیت ، نفس خود رابه زحمت بیندازد و ریاضت دهد و در اکل و شرب تقلیل نماید .

مروی است که : «شخصی در خدمت حضرت امیر المؤمنین علیه السلام گفت : «استغفر الله» .

آن حضرت فرمود : مادرت بر تو بگرید آیا می دانی حقیقت استغفارچیست ؟ ! به درستی که استغفار درجه «علیین» (1) است . و بر مجموع شش معنی واقع می شود :

اول : پشیمانی بر گذشته .

دوم : عزم بر ترک گناه در مده العمر .

سوم : ادا کردن حقوق مردم .

چهارم : قضا کردن هر واجبی که فوت شده .

پنجم : گداختن هر گوشتی که از حرام روییده به حزن و الم ، تا پوست به استخوان چسبد و گوشت تازه بروید .

ششم : الم و زحمت طاعت و عبادت به بدن چشانیدن به ازای آنچه از شیرینی معصیت چشیده . چون کسی این شش امر را به جا آورد بگوید : استغفر الله» . (2)

و مراد حضرت ، استغفار کامل است . و مراد آن نیست که استغفار کردن بدون مجموع این شش امر ، لغو و بی فایده است ، زیرا شکی نیست که : تلفظ به