معراج السعاده صفحه 162

شود . و این مانند یقین کردن به وجود آتش است به معاینه دیدن آن .

مرتبه سوم : حق الیقین است ، و آن عبارت است از اینکه میان عاقل و «معقول» (1) وحدت معنویه و ربط حقیقی حاصل شود ، به نحوی که عاقل ، ذات خود را «رشحه ای» (2) از رشحات فیض معقول و مرتبط به او بیند ، و آنا فآنا اشراقات انوار او را به خود مشاهده نماید ، مانند یقین کردن به وجود آتش به داخل آن شدن . و رسیدن به این مرتبه موقوف است به مجاهدات شاقه ، و ریاضات قویه صعبه ، و ترک رسوم و عادات ، و قطع ریشه شهوات ، و باز داشتن دل از خواطر نفسانیه و افکار ردیه شیطانیه ، و پاک نمودن خود از کثافات عالم طبیعت ناهنجار ، و دوری از علایق و زخارف دنیای غدار .

در ره منزل لیلی که خطرهاست در آن

شرط اول قدم آن است که مجنون باشی

و کیف تری لیلی بعین تری بها سواها و ما طهرتها بالمدامع

و تلتذ منها بالحدیث و قد جری حدیث سواها فی خروق المسامع (3)

او را به چشم پاک توان دید چون هلال هر دیده جای جلوه آن ماه پاره نیست بلکه یقین حقیقی نورانی خالی از ظلمات شک و وهم و «شوایب» ، (4) اگر چه در مرتبه اول باشد به محض فکر و استدلال حاصل نمی گردد بلکه حصول آن به تصفیه نفس از کدورات اخلاق ذمیمه منوط ، و حصول آن به ریاضات و مجاهدات مربوط است .

بلی آئینه دل را تا از زنگ عالم رسم و عادات و غبار

1- 28. اتحاد عاقل و معقول ، و عالم و معلوم ، از مسائل مهم فلسفی است که مورد اختلاف آراء و انظار فلاسفه قرارگرفته و در دو مورد ، توجه فلاسفه را به خود جلب کرده است : یکی در کیفیت وجود ذهنی و اینکه موجودات چگونه و به ترتیب در اذهان حاصل می شود . و دیگر در مورد علم خداوند به اشیاء و موجودات جزئیه که در معرض تغییر و تبدلند . رک : مصطلحات فلسفی ملا صدرا ، ص 7 . و فرهنگ معارف اسلامی ، ج 1 ، ص 46 .
2- 29. قطره و چکه .
3- 30. چگونه می توانی با چشم آلوده به دیدن بیگانه ، رخسار لیلا را ببینی و حال آنکه آن را با سیلاب اشگ شستشو نداده ای ! . و چگونه می خواهی از شنیدن نام لیلا لذت ببری و حال آنکه سخن بیگانگان در گوش تو طنین انداز است .
4- 31. جمع شائبه به معنای شک و گمان