معراج السعاده صفحه 165

دوم توحید در وجوب وجود : یعنی واجب الوجود را منحصر کردن در خدا و نفی شریک از برای او در صفت واجبیت وجود کردن . و در این علم بحث از این دو قسم نمی شود .

سوم توحید در تاثیر و ایجاد : یعنی مؤثر در وجود را منحصر در پروردگار دانستن که فاعلی و منشا اثری به غیر از او نیست . و این قسم توحیدی است که در اینجا گفتگو از آن می شود .

مراتب توحید و اثرات آن

و از برای این توحید - همچنان که گفته اند - چهار مرتبه است : «قشر قشر» (1) و «قشر» و «لب» (2) و «لب لب» .

مرتبه اول : که «قشر قشر» است ، آن است که : آدمی به زبان ، کلمه توحید را بگذراندو لیکن دل او از معنی آن غافل بلکه منکر معنی آن باشد ، مثل توحید منافقین . و فایده ای بر این مترتب نمی شود مگر اینکه صاحب آن را در دنیا از شمشیر شریعت محافظت می نماید .

مرتبه دوم : که «قشر» باشد آن است که : اعتقاد قلبی نیز به معنی کلمه توحید داشته باشد و تکذیب این کلمه را نکند ، همچنان که شان اکثر عوام مسلمین است . وهمین قدر توحید اگر چه باعث صفای قلب و شرح صدر نگردد و لیک صاحب خود را ازعذاب آخرت محافظت می کند ، هر گاه معاصی موجب ضعف اعتقاد نشود .

مرتبه سوم : که «لب» باشد عبارت است از آنکه : این معنی بر او منکشف و ظاهرگردد به واسطه نوری که از جانب حق - سبحانه و تعالی - بر او تجلی کند .