معراج السعاده صفحه 197

آن بر شش قسم است ، زیرا که یا مبدا فعلی است از افعال حسنه و محرک آدمی است بر آن ، یعنی تذکر و قصد یکی از اعمال حسنه و تصمیم بر آن . یا مبدا فعلی و عملی نیست و آن پنج قسم است :

اول : ذکر قلبی و یاد خدا در دل .

دوم : تفکر در مسائل علمیه و معارف حقانیه ، از احوال مبدا و معاد و احکام اوامر ونواهی متعلقه به اعمال عباد و صفات اخلاق ایشان و کیفیت خلق و حشر و نشر و امثال آن .

سوم : تذکر بی وفائی دنیا و عبرت گرفتن از گذشتگان و تقلبات و تغیرات احوال این عاریت سرا ، و تصور مرگ خود و آنچه بعد از آن بر آدمی وارد می شود .

چهارم : تامل در عجایب صنع پروردگار و آثار قدرت کامله او در مخلوقات ازآنچه موجب اعتبار و ظهور علم و قدرت پروردگار می شود .

پنجم : تذکر احوال و اعمالی که از خود آن شخص سرزده از آنچه او را به خدانزدیک یا از درگاه از دور می کند و تصور آنچه بر اینها مترتب می شود از راحت وثواب ، یا محنت و عقاب . و سوای این ، اقسام دیگر فکری نیست که محمود و مستحسن باشد و به سبب آن ، دل نورانی و روشن گردد ، زیرا که آنچه ماسوای اینها است از افکارمتعلقه به دنیا است که خاطر از آنها مرده و دل افسرده می گردد .

و شرافت قسم اول که قصد اعمال حسنه باشد و در بیان نیت مذکور خواهد شد .

و