معراج السعاده صفحه 58

به این مرتبه رسانیده و با وجود منازع ، و ملائکه را منازع و مزاحمی نیست» . (1)

و از این معلوم می شود که : اگر مطیع شهوت و غضب شود پست تر از حیوانات خواهد بود ، زیرا که اطاعت آنها را نموده با وجود معین و یاوری مثل عقل ، و سایرحیوانات را معینی نیست .

فصل دوم : لذت و الم قوای چهارگانه

لذت و الم قوای چهارگانه

چون شناختی که آدمی را چهار قوه است که حکم سرهنگان دارند : نظریه عقلیه ، وهمیه خیالیه ، سبعیه غضبیه ، و بهیمیه شهویه . بدان که به ازای هر یک از اینها لذتی است و المی ، و لذت هر یک در چیزی است که مقتضای طبیعت و مناسب جبلت آن است که به جهت آن خلق شده اند ، و المش در خلاف آن است .

پس ، چون مقتضای عقل و سبب ایجاد آن ، معرفت حقایق اشیاء است ، لذت آن درعلم و معرفت ، و الم آن در جهل و حیرت است .

و مقتضای غضب ، چون قهر است و انتقام ، لذتش در غلبه و تسلط است ، و المش درمغلوبیت .

و شهوت ، چون مخلوق است از برای تحصیل غذا و سایر آنچه قوام بدن به آن است ، لذتش در رسیدن به آنها ، و المش در حرمان و ممنوعیت از آنها است . و همچنین است در وهمیه .

پس همچنان که قوا در آدمی چهارند ، همچنین هر یک از لذت و الم نیز بر چهارقسم اند : عقلیه ، خیالیه ، غضبیه و شهویه . و بالاترین لذتها ، لذت عقلیه است که به اختلاف «احوال» ، (2) مختلف