معراج السعاده صفحه 67

چون هر فعلی که از بدن صادر می شود ، افعال جزئیه است ، پس مبدا تحریک بدن در جزئیات افعال به تفکر و رویه قوه وهمیه است ، و از این جهت آن را «عقل عملی» و «قوه عامله» می نامند ، و اولی را «عقل نظری» و «قوه عاقله» .

و شان قوه غضبیه و شهویه تحریک بدن است ، و این دو مبدا تحریک اند . اما غضبیه ، مبدا حرکت بدن است به سوی دفع امور «غیر ملائمه» (1) از بدن ، و شهویه ، مبدا حرکت آن است به سوی تحصیل امور ملائمه .

پس اگر قوه عاقله بر سایر قوا غالب شود ، و همه را مقهور و مطیع خود گرداند ، البته تصرف و افعال جمیع قوا بر وجه صلاح و صواب خواهد بود ، و انتظام در امر مملکت نفس و نشاه انسانیت حاصل خواهد گردید . و از برای هر یک از قوا ، تهذیب و پاکیزگی به هم خواهد رسید . و هر یک را فضیلتی که مخصوص به آن است حاصل خواهد شد .

پس ، از تهذیب و پاکیزگی قوه عاقله ، صفت «حکمت» حاصل می شود ، و از تهذیب قوه عامله ، ملکه «عدالت» ظاهر می گردد ، و از تهذیب غضبیه ، صفت «شجاعت» به هم می رسد ، و از تهذیب شهویه ، خلق «عفت» پیدا می شود . و این چهار صفت ، اجناس اخلاق فاضله اند ، و سایر صفات حسنه مندرج در تحت این چهار ، یعنی : از این چهارصفت ناشی می شوند ، و این چهار صفت مصدر هستند . همچنان که : «حکمت» ، مصدر «فطنت» «فراست» ، (2) حسن تدبیر و توحید و