معراج السعاده صفحه 97

معالجه نفوس ، یا در صدد دفع مرض نفس خود است ، این قانون را ملاحظه نماید .

پس ، به جهت تشخیص امراض نفسانیه و تعیین صفات ردیه می گوییم : دانستی که رذایل صفات که امراض روح هستند ، نیست مگر انحراف و تعدی اخلاق از حداعتدال ، و دانستی که قوای انسانیه که اخلاق و صفات متعلق به آنها است ، سه نوع است :

اول : قوه تمیز و ادراک .

دوم : قوه غضب که آن را قوه دفع نیز گویند .

سوم : قوه شهویه که آن را قوه جذب نامند .

و انحراف هر یک از آنها یا در کمیت است ، که از آنچه باید و شاید تجاوز کند ، یادر کیفیت که اصل کیفیت آن نابود ورد می شود اما از حد تجاوز نکند . و انحراف درکمیت بر دو قسم است :

الف : به طرف افراط است که زیاده از حد اعتدال است .

ب : به طرف تفریط است که از حد اعتدال ناقص می باشد .

و مثال این در مرض جسمانی : همچنان که مزاج شخصی در حالت صحت قدرمعینی اشتهای غذا دارد ولی یکبار از حد تجاوز می کند به طرف زیاده ، و ناخوشی جوع حاصل می شود ، و زیاده از قدر اعتدال غذا می طلبد ، بلکه آنچه می خورد سیر نمی شود .

و یک دفعه دیگر به طرف نقص تجاوز می کند ، و سد اشتهای او می شود و طبع او میل به غذا نمی کند ، و این دو انحراف در کمیت است . و یکبار دیگر اشتهای او به