حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 101

معالجه امراض نفس

همانگونه که در علم پزشکی معالجه امراض به وسیله دارویی که ضد درد است صورت می گیرد ، در علم اخلاق نیز معالجه امراض روح به وسیله اخلاقی که ضد آن است حاصل می شود . و ما قبلاً بیان کردیم که فضایل چهار و رذایل هشت عدد هستند . و چون هرچیزی یک ضد بیشتر ندارد که گفته اند : ((اَلضِّدانِ اَمْرانِ وُجُودِیّانِ بَیْنَهُما غایَهُ الْبُعْدِ وَالْخَلافِ)) پس به این اعتبار ، نمی توان رذایل را ضد فضایل نامید مگر از روی مَجاز ولی دو رذیله ای را که یکی در سمت افراط و دیگری در سمت تفریط است می توان ضدّ یکدیگر نامید .

این مطلب مسلّم است که قانون در معالجه امراض جسمانی آن است که باید ابتدا امراض را شناسایی نموده و سپس عوامل و علامات آنها را شناخته و سپس به معالجه آنها بپردازند و شکّی نیست که امراض عبارت از انحراف مزاج از حدّ اعتدال است و راه علاج آنها فقط و فقط در برگرداندن آن به حدّ اعتدال می باشد .

تحلیلی از امراض نفسانی

و چون قوای نفس انسانی منحصر در قوه تمیز (نطق ) و قوه دفع (غضب ) و قوه جذب (شهوت ) است انحراف در هرکدام یا ناشی از اختلال در کمیّت و یا کیفیّت است . و اختلال کمیّت هم یا به سمت افراط است و یا به سمت تفریط . پس امراض هرقوه ای یاناشی ازافراط و یاناشی ازتفریط و یاناشی از ردائت و پستی است .

امّا افراط در قوه تمیز و نطق ، مثل خبث و جربزه و شیطنت در عمل و حکم به مجرّدات به

نیروی اوهام و حواس مانند محسوسات است .

و امّا تفریط در آن ، مثل کند ذهنی و بلاهت و بلادت و قصور از مقدار واجب مثل اجرای احکام محسوسات بر مجردات است .

و امّا ردائت آن ، مثل شوق به علوم ودانشهایی که مثمر یقین و کمال نفس نیست مثل علم جدل و خلاف و سفسطه و کاربرد آن به جای یقینیات و کهانت و فال گیری و شعبده و کیمیا و استفاده از آن به قصد رسیدن به مال دنیاست .

و امّا افراط در نیروی دفع (غضب ) ، مثل شدّت غیظ وخشم و انتقام و غیرت بی جا و تشبّه به درندگان است .