حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 103

معالجات کلّی در علم پزشکی و علم اخلاق

معالجات کلّی در علم پزشکی به وسیله چهار چیز صورت می گیرد : 1 - غذا 2 - دارو 3 - پادزهر 4 - قطع یا سوزاندن .

در معالجه امراض نفسانی نیز به همین منوال باید عمل نمود ؛ یعنی ابتدا باید زشتی رذیله و فسادی که از آن برمی خیزد معلوم گردد و سپس به اراده عقلی از آن اجتناب و احتراز کنند و اگر به مقصود نرسیدند به مداومت و استمرار یک فضیلت که در مقابل آن است مشغول گردند و این معالجه ها مانند غذایی است که پزشکان به بیماران خود تجویز می کنند .

اگر این معالجه نیز سودمند نباشد با توبیخ و سرزنش

خود بر آن فعل قبیح و رذیله بپردازند و دو قوه شهوی و غضبی را تعدیل کنندو اگر موفق نشدند با به کار بردن یکی از آنها بر دیگری مانند اِعمال غضب در برخی از جاها بر شهوت غلبه پیدا کنند تا قوه تمیز مجال عمل پیدا کند . واین عمل مانند تجویز دارو نزد پزشکان است .

و باز اگر به مقصود نرسیدند بایستی به ارتکاب عامل رذیله ای که ضد آن رذیله است دست بزنند و آن را ریشه کن سازند و این عمل به منزله پادزهری است که پزشکان به کار می برند .

و اگر این راه هم موفقیت آمیز نبود خود را به انواع عقوبات و اعمال شاقه تنبیه کرده و با نذرها و عهدهای بسیار دشوار و سنگین و وفای به آنها خود را تاءدیب نمایند که به منزله قطع اعضا و یا سوزاندن و داغ کردن اطراف عضو فاسد است که پزشکان و جرّاحان به آن اقدام می کنند ((آخِرُ الدَّواءِ اَلْکَیُّ))(62)

امراض قوه نظری و راه علاج آنها

و اما امراض قوه نظری گرچه بسیار و بی شمارند ولی بدترین آنها سه نوع است : 1حیرت 2 - جهل بسیط 3 - جهل مرکّب که اوّلی افراط و دوّمی تفریط و سوّمی ردائت قوه نظری می باشد .

و امّا ((حیرت )) آن است که از تعارض ادّله در مسائل پیچیده پیدا شده و انسان عاجز از تحقیق حق و ابطال باطل باشد و راه درمان آن ابتدا به خاطر آوردن این قضیه است که ((اجتماع نقیضین در یک حال محال است )) و لذا حکم به فساد یکی از دو دلیل متعارض بنماید و سپس با