حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 162

و امّا کمک ابزاری (آلی ) مثل کمک آب به قوه غاذیه که غذا به وسیله آن به اعضای بدن می رسد .

و امّا کمک خدماتی بالذات (خدمت ) مثل کمک غلام به ارباب خود که فقط خدمت به او مورد نظر اوست .

و امّا کمک خدماتی بالعرض مثل کمک چوپان به گوسفندان که هدف اصلی او استفاده از گوشت و لبنیّات آنهاست .

سخنی از حکیم ابونصر فارابی درباره کمک و انواع آن

حکیم ثانی ابونصر فارابی - که اکثر این مقاله از اقوال و نکته های اونقل شده می گوید : افعی ها برای عناصر ، خدمت بالعرض می کنند ؛ زیرا بانیش زدن به حیوانات ، خود هیچ سودی نمی برند ولی موجب هلاکت آنها و تبدیل به عناصر می شوند . و درندگان خدمت بالعرض به آنها می کنند ؛ زیرا منظور از دریدن حیوانات ، سیر کردن شکم خودشان می باشد ولی در ضمن ترکیب بدن آنها را گسسته و موجب پیدایش عناصر می گردند .

تعاون در جهان هستی

پس از ذکر این نکته از حکیم ثانی ، می گوییم : عناصر و گیاهان و حیوانات همگی کمک انضمامی و ابزاری و خدماتی به انسان می نمایند ولی انسان فقط خدمت بالعرض به آنها می کند ؛ زیرا انسان اشرف موجودات است و موجود کم ارزش می تواند در خدمت ارزشمندتر از خود قرار گیرد ولی اشرف موجودات شایسته نیست که در خدمت چیزی غیر از مانند خویش قرار گیرد . و امّا به همنوع خود نیز فقط کمک خدماتی می نماید . و از آن رو که انسانیت او جوهری مجرد می باشد نمی تواند به هیچ موجودی کمک انضمامی (مادّی ) بنماید ؛ یعنی ماده او جزو چیزی دیگر قرار گیرد( ؛ زیرا اصولاً انسانیت مادّی نیست تا جزء چیزی قرار بگیرد یا نگیرد)

پس همانطور که به عناصر و مرکبّات نیاز دارد که تا از هرسه طریق مذکور به او کمک کنند ، به همنوعان خویش نیز نیازمند است تا از طریق خدمت ، یکدیگر را کمک بنمایند . و امّا حیوانات به عناصر و

گیاهان احتیاج دارند ولی در احتیاج به همنوع خویش متفاوتند چرا که برخی از آنها اصلاً نیازی به جفتگیری نر و مادّه ندارند و بدون کمک به یکدیگر می توانند حفظ شخص و نوع خود بنمایند و از زندگی جمعی بهره ای نمی برند مثل حیواناتی که فقط از مادر متولّد می شوند و بیشتر آبزیان .

و برخی از آنها در حفظ نوع به یکدیگر نیاز دارند ولی در حفظ شخص به همدیگر نیازی ندارند مثل اکثر حیواناتی که در پیدایش خود به جفتگیری نر و مادّه و در دوران رشد به کمک پدر و مادر نیاز دارند ولی پس از این مرحله رشد ، در حفظ شخص نیازی به زندگی جمعی ندارند و هرکدام مستقلاً به کار خود می پردازند .