حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 167

((هُمُ الَّذینَ عِنایَهُاللّهِ بِهِمْ اَکْثَرُ))(97)

و در اجرای قوانین نیز به شخصی نیاز است که به تاءیید الهی از دیگران ممتاز باشد تا بتواند آنها را به کمال برساند که آن شخص را پیشینیان ((پادشاه علی الاطلاق )) و احکام او را ((صنعت مُلک )) نامیده و محدّثان او را ((امام )) و عمل او را ((امامت )) خوانده و افلاطون او را ((مدّبر جهان )) و ارسطو او را ((انسان اجتماعی )) یعنی کسی که قوام تمدّن به وجود او و امثال او وابسته است نامیده اند .

و مراد از ((پادشاه )) در اینجا کسی نیست که دارای سپاه و ستاد و لشکر و یا مملکتی باشد بلکه مراد آن کسی است که در حقیقت استحقاق حکومت دارد گرچه به ظاهر کسی به او اعتنایی نمی کند و اگر کسی غیر از او وارد میدان سیاست گردد ، ظلم و بی نظمی شیوع پیدا خواهد کرد .

خلاصه آنکه : در هر دورانی به صاحب شریعتی نیاز نیست ؛ زیرا یک قانون برای دوران زیادی کافی است ولی همواره به یک مدّبر برای تدبیر جوامع بشری نیاز است ؛ زیرا اگر اداره اجتماع در کار نباشد ، نظام برهم می خورد و بقای نوع انسانی به نحو اکمل تحقق پیدا نمی کند و امّا ((مدّبر)) باید به حفظ شریعت قیام کرده و مردم را نیز به اقامه آداب آن موظّف گرداند و حق ولایت و تصرّف در جزئیّات برحسب اقتضای زمان و مکان دارد(98) .

و از اینجا روشن می شود که ((حکمت مدنی )) که در این مقاله راجع به آن سخن می گوییم

به معنای بررسی قوانین کلی برحسب مقتضای مصلحت عموم است از آن جهت که با همکاری یکدیگر به سوی کمال حقیقی در حرکت می باشند و موضوع این علم تجمّع مردم است که به قصد اجتماع گرد هم آمده اند و آن نحوه اجتماع موجب صدور کارهای آنها به نحو اکمل است .

برتری حکمت مدنی نسبت به سایر حرفه ها

هرکس که به حرفه ای مشغول است فقط به جنبه تخصصی خود در آن حرفه توجه می کند و کاری به خیر یا شر بودن نتیجه حرفه خود ندارد ؛ مثلاً یک پزشک که دست ناسالمی را معالجه می کند منظورش آن است که آن دست قادر بر بلند کردن چیزی یا ضربه زدن به چیزی باشد و کاری ندارد که آیا عمل دست پسندیده یا ناپسند است ، ولی ((حکمت مدنی )) بر همه کارهای صاحبان حرفه های دیگر از لحاظ خوب یا بد بودن ، نظارت دارد ، پس از همه حرفه ها بالاتر است ، همانگونه که علم الهی نسبت به سایر دانشها و علوم برتری و هیمنه دارد .

ضرورت آموزش همگانی حکمت مدنی

انسانها برای رسیدن به کمال نیاز به بقا دارند و در بقای فردی و نوعی خویش نیز به کمک همدیگر نیازمندند پس در رسیدن به کمال به تعاون و کمک یکدیگر نیازمند می باشند . و لذا کمال و تمامیّت هر فرد در گرو وجود دیگران خواهد بود ، پس باید با دیگران معاشرت به صورت همکاری داشته باشد وگرنه از عدالت منحرف و به ستمگری متّصف می گردد و زمانی می توان به صورت مذکور معاشرت داشت که به کیفیت و موجبات