حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 172

4 - سریع العقد و بطی ءالا نحلال (زود آمده و دیرگذر)

و چون خواسته های اقشار مختلف مردم منحصراً در یکی از این سه : ((لذّت یا خیر یا منفعت )) است و از ترکیب این سه با یکدیگر قسم چهارمی تولید می گردد و این اهداف باعث شده که انسانها به کسانی که به کمک آنها می آیند محبّت بورزند پس هرکدام از این اسباب چهارگانه علّت یک نوع از انواع محبّت ارادی است که توضیح داده می شود .

((لذّت )) موجب عشق زود آمده و زودگذر است ؛ زیرا لذّت همه جا یافت شده و به سرعت تغییر پذیرفته و منتقل می گردد . و چون بقاو زوال از علّت به معلول سرایت می کند ، محبّت نیز سریع به دست آمده و سریع از بین می رود .

و اما ((منفعت رسانی )) موجب محبت دیر آمده و زودگذر می باشد ؛ چون کمتر کسی اقدام به منفعت رسانی به غیر می کند ولی سریعا از دست می رود .

و امّا ((خیر)) موجب محبّت زود آمده و دیرگذر است چرا که هماهنگی ذاتی بین اهل خیر موجب پدید آمدن سریع محبّت و لازمه ماهیّت خیر یعنی اتحاد حقیقی و عدم انفکاک ، موجب پایداری محبّت می گردد .

و امّا مرکب از این سه (لذّت ، خیر و منفعت ) موجب محبّتی است که به کندی پدید آمده و پایدار خواهد ماند ؛ زیرا اقتضای جمع بین دو علّت از آن سه علّت یعنی خیر و منفعت کندی حصول و زوال محبّت است .

رابطه بین محبت و دوستی و عشق و مودّت

محبّت و دوستی و مودّت و عشق به ترتیب هرکدام

گسترده تر از دیگری هستند . به این معنا که محبّت بین عده ای فراوان و دوستی بین عده ای کمتر و مودّت بین عده ای محدودتر و عشق که همان افراط در محبّت است ، فقط بین دو نفر پیدا می شود . پس محبّت گسترده تر از دوستی و مودّت نزدیک به دوستی و گسترده تر از عشق می باشد .

عشق پسندیده و ناپسند