حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 180

و علت آن است که همنشینی و مجالست با امثال خود و بسر بردن در آغوش خیالات و بازیچه ها ، او را از احساس آن حالت باز می دارند تا موقتا از آن آزار درونی خود خلاص شود(108) ، پس مشتاق چنین فرصتی است و آن را سعادت خود می داند .

چنین انسانی در حقیقت خود را دوست نمی دارد ؛ زیرا اگر دوست می داشت مایل نبود که از خود غافل شود و هیچکس دیگر را هم دوست ندارد ؛ چون دوستی با دیگران فرع بر دوستی با خود است و هیچکس هم او را دوست نداشته و خیرخواه او نخواهد بود تا جایی که نفس او هم نیکخواه او نگشته و عاقبت این حالت شوم ، ندامت و حسرت و پشیمانی بی اندازه است .

محبّت و اهل فضیلت

امّا انسان خیّرِ فضیلت خواه که از ذات خویش بهره مند و از آن مسرور و شادمان است ، هرآینه خود را دوست دارد و دیگران هم او را دوست دارند ؛ زیرا انسان شرافتمند همواره محبوب دیگران است و چون به او علاقه مند هستند او را برای همنشینی و دوستی برمی گزینند ، پس هم خود دوست خویش است و هم دیگران دوست او

و این روش خواه ناخواه موجب احسان به دیگران است ؛ چون افعال و اعمال او لذتبخش و ذاتا محبوب هستند و مردم همواره صاحب چنین ویژگیها را برمی گزینند . پس او دارای مریدان و پیروان زیادی است و خیر و احسان او به همگان می رسد و چنین احسانی از زوال و فنا مصون بلکه همواره در حال افزایش و فزونی است ، به خلاف احسان عرضی که بر اثر یک حالت غیر عادی حاصل شده است که زوال آن حالت موجب زوال آن احسان می گردد . و لذا به صاحبان احسان عرضی سفارش شده که بر آن مداومت ورزند که گفته اند :

((رَبُّ الصَّنیعَهِ اَصْعَبُ مِنْ اِبتِدائِها))(109) .

و محبّتی که بر اثر این احسان عرضی پیش آید ((محبّت لوامه )) نامیده می شود .

و امّا محبّتی که بین احسان کننده و احسان شونده وجود دارد متفاوت است ؛ یعنی احسان کننده نسبت به احسان شونده بیشتر علاقه و محبت دارد ؛ چنانکه حکیم اوّل گفته است : قرض دهنده و احسان کننده هر دو قرض گیرنده و احسان شونده را دوست دارند و همّت بر سلامتی آنها می گمارند ، ولی قرض دهنده به امید پس گرفتن قرض خود ، خواهان سلامتی قرض گیرنده است ولی قرض گیرنده هرگز به فکر قرض دهنده نیست تا خواهان سلامتی او باشد .

و اما احسان کننده احسان شونده را دوست دارد گرچه انتظار منفعتی از او ندارد ؛ بلکه بدلیل آنکه هرکسی که کار خوبی انجام می دهد فعل خود را مستقیما ملاحظه می کند . پس محبّت فوق العاده ای به احسان شونده

دارد .