حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 197

همه اهدافی که در جوامع جاهلی شمردیم ، در جوامع آزاد و به اصطلاح دموکراسی قابل دسترسی است ولی این جامعه شگفت ترین جامعه جاهلی و مانند لباس منقش به عکسها و آراسته به رنگهای مختلف است و همه دوست می دارند که

در آن جامعه زندگی کنند تا به امیال و خواسته های خود دست یابند و لذا گروهها و قشرهای مختلف رو به این گونه جوامع می آورند و در زمانی کوتاه جمعیّتی انبوه را پدید آورده و فرزندان آنها از نظر وراثتی و تربیتی متفاوت می باشند .

پس در یک اجتماع ، جوامع مختلفی پدید آمده که نمی توان آنها را از یکدیگر تمیز داد و برخی از افراد آن جوامع در برخی دیگر هضم شده اند . در چنین جامعه ای بین اتباع و مهاجرین تفاوتی نیست و در زمانی اندک دانشمندان و حکیمان و شاعران و خطیبان و اقشار مترقی و روشنفکر و متمدن فراوان خواهند گشت که اگر همه آنها در یک جاجمع شوند می توانند مدینه فاضله ای را تشکیل دهند ، چنانکه در آن جامعه اشرار و بی خردان و کج فهمان نیز فراوانند . و هیچ یک از جوامع جاهلی بزرگتر از جامعه دموکراسی نیست و خیر و شرّ آن به نهایت رسیده و هر قدر که بزرگتر گردد ، نعمت بیشتر و خیر و شر نیز گسترده تر و افزونتر می باشد .

رهبران جوامع جاهلی و خصوصیات مردم در آن جوامع

رهبران جوامع جاهلی به تعداد خود همان شش جامعه و منسوب به شش چیز یعنی ((ضرورت ، ثروت ، لذت ، ریاست ، غلبه و دموکراسی )) می باشند .

و چه بسا که یک رهبر در قبال بخشش مال به یکی از این ریاستها خصوصا ریاست جوامع آزاد که کسی را بر کسی برتری نیست دست می یابد . پس مردم او را به سبب برتری مالی و یا در عوض مال و منفعتی که

از او به دست می آورند ریاست می دهند . و در جوامع مذکور اگر کسی اهل فضل و دانش باشد نمی تواند ریاست و حکومت کند ؛ زیرا یا خلع از حکومت گردیده و یا به قتل رسیده و یا ریاست او همواره متزلزل و دشمنان او فراوان خواهند بود و مردم این جامعه نیز نظیر جوامع جاهلی دیگر از رهبران دانشمند و اهل فضیلت اطاعت نمی کنند . و امّا تشکیل مدینه فاضله و استقرار حکومت اهل فضیلت از میان همه جوامع در دو جامعه ((ضرورت )) ، ((آزاد)) آسانتر و به امکان نزدیکتر است .

در این جوامع عنصر غلبه با ضرورت و ثروت و لذت و کرامت هماهنگ شده و در نتیجه در آن جوامع مردم از نظر روانی اهل قساوت و خشونت و ظلم و بی باکی از مرگ بوده و دارای قدرت جسمی و توان نظامی و صنایع پیشرفته می باشند .

امّا ((جامعه لذّت )) همواره هرزگی و حرص آنها در افزایش است ولی نرمخو و ضعیف الراءی می باشند به حدّی که نیروی غضبی آنها رو به ضعف گذاشته و کم کم نابود می گردد و برخلاف اصل ، قوه ناطقه در خدمت قوه غضبی و قوه غضبی در خدمت قوه شهوی قرار گرفته است .

البته گاهی شهوت و غضب هماهنگ گشته و باهم قوه ناطقه را تسخیر و استخدام می نمایند چنانکه در مورد بادیه نشینان عرب و برخی از صحرا نشینان می گویند که شهوات جنسی و علاقه به زنان در میان آنان فراوان است و زنان بر آنان مسلط هستند و در عین حال خونریزیها نموده