حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 203

و اما ناظر در امور مملکت باید بداند که موجب تشکیل یک دولت ، اتفاق آراء جمعیتی است که در تعاون و همکاری به منزله اعضای پیکر یک انسان هستند ، پس اگر آن آراء و اندیشه ها منطبق با حق باشد دولت حق و گرنه باطل خواهد بود .

و علّت اینکه تشکیل دولت بر اساس اتفاق

و هماهنگی آراء یک جمعیت می باشد این است که هر فردی از افراد یک جامعه دارای نیرو و توان محدودی است ولی چون تعداد زیادی از افراد جمع شوند ، نیروها نیز ضرورتا چند برابر خواهد شد . پس افراد مختلف با هماهنگی و اتّحاد به منزله یک نفر می شوند . و همانطور که یک نفر نمی تواند با چندین نفر مقابله کند و در برابر آنها تاب مقاومت بیاورد ، همینطور افراد مختلف الاراء و متباین الاهواء نمی توانند با این دولت به مبارزه بر خیزند ؛ زیرا آنان افراد پراکنده ای هستند که در برابر یک دولت که به منزله افراد متّحدی است بپا خاسته اند و بی تردید همگی شکست خواهند خورد ، مگر آنکه آنها نیز دارای نظم دقیق و انسجام مطلوبی باشند و بین نیروهای دو طرف توازن برقرار گردد .

و امّا اگر گروه پیروز دارای هماهنگی و عدالت باشند دولت آنها تا مدّتی باقی می ماند و گرنه بزودی متلاشی خواهد شد ؛ زیرا اختلاف انگیزه ها و خواسته ها با عدم مقتضی اتّحاد ، موجب در هم ریختن ارکان یک حکومت می شود . و بیشتر دولتها تا وقتی که دولتمردان آنها عزم استوار داشته و وحدت کلمه را رعایت کنند اقتدارشان رو به افزایش است و علّت رکود و انحطاط آنان در تمایل به مال و قدرت طلبی است ؛ زیرا قدرت وصولت مستلزم طلب افزایش این دو (مال و قدرت ) است و چون به دست آیند افراد ضعیف العقل متمایل به آنها گشته و کم کم این تمایل به دیگران نیز سرایت کرده

تا حدّی که از مرام اوّل یعنی اتحاد و هماهنگی دست برداشته و به رفاه و خوشگذرانی و عیّاشی پرداخته و سلاح و ابزار جنگ را رها نموده و تواناییها و مهارتهای نظامی را فراموش کرده و به راحتی و تن آسایی تن در می دهند ، پس اگر در همین حال دشمن قدرتمند بر آنها یورش آورد به راحتی بر آنها پیروز می گردد و حتی اگر دشمنی هم به آنها حمله نکند خودِ ریاست طلبیها آنها را به تکبر و زور گویی وا داشته و موجب نزاع می گردد و همانطور که در آغاز پیدایش قدرت و تشکیل دولت هرکس که به جنگ آنها می آمد شکست می خورد ، اکنون که به انحطاط رسیده اند در مقابل هرکس که قرار بگیرند شکست خواهند خورد .

سیاست حفظ دولت و توصیه ای از ارسطوی حکیم

سیاست حفظ دولت در دو چیز است :

1 - هماهنگی و صمیمیت دولتمردان .

2 - درگیر ساختن دشمنان با یکدیگر .

در آثار حکیمان آورده اند که چون اسکندر بر مملکت ((دارا)) غلبه پیدا کرد ، عجم را با ابزار و قوای فراوان و مردانی زرنگ و سلاحهای بسیار زیاد و لشکریانی انبوه یافت و فهمید که در غیاب او در زمانی کوتاه افرادی به خونخواهی ((دارا)) برخاسته و پادشاه روم بر مملکت مسلط خواهد شد و دیانت و عدالت او نیز اجازه نمی داد که به قلع و قمع آنان اقدام کند و در این اندیشه بود که با آنها چه کند .