حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 212

تَفَضَّلْتُ اِنَّ الْفَضْلَ بِالْحَقِّ حاکِمٌ(127)

وامّادر حال دفاع و درصورت توان مقاومت ، بایددر سرراه دشمن کمین نمود و یا به او شبیخون زد ؛ زیرااکثرشهرهایی که جنگ درخودشهرواقع شده شکست خورده اند ، ولی اگرنیروی مقاومت وجودندارد ، باید سنگرها و استحکامات و کانالها را به خوبی حفظ و احتیاط را رعایت کرد و در طلب صلح از انواع چاره جویی هابهره گرفت .

((این بود سخن در مورد تدبیر رهبران ممالک )) .

فصل پنجم : وظیفه ملّت در برابر دولت و رهبر

وظیفه ملّت در برابر دولت و رهبر

رفتار ملّت با رهبران باید به گونه ای باشد که در خیرخواهی برای آنها با دل و زبان کوتاهی نکنند و در ستایش و پوشانیدن عیوب آنان کوشش بنمایند و حقوقی را که بر عهده آنهاست از قبیل مالیات ، شرح صدر به خرج داده و با اظهار رضایت قلبی و عدم ناراحتی و افسردگی ادا کنند و در امتثال اوامر و پرهیز از نواهی آنها در حد توان خویش بکوشند . و در حفظ هیبت و حشمت آنها سعی نموده و در زمان سختیها و فراز و نشیبهای مملکت جان و مال خود را به منظور حفظ دین و ملت و زن و فرزند و مملکت بذل کنند .

وظیفه مشاوران فرمانروایان

اگر وظیفه ای در ارتباط با کارهای فرمانروا به کسی سپرده شد مثلا در مقام وزارت یا مشورت یا استادی قرار گرفت و لازم شد که مصالح امور را به فرمانروا گوشزد کند ، باید بداند که حاکمان و فرمانروایان مانند سیلی هستند که از بالای کوه سرازیر می شوند که اگر کسی بخواهد یک مرتبه آن سیل را از سمتی به سمت دیگر بگرداند نابود خواهد شد ، ولی اگر ابتدا با مدارا و ظرافت ، یک طرف آن را با خار و خاشاک بالا بیاورد ، می تواند به سمتی که می خواهد آن را ببرد . به همین شیوه بایستی از طریق لطف و مدارا ، راءی ناصواب فرمانروا را برگرداند .

و هیچگاه نباید از موضع امر و نهی او را به کاری وادار کنند بلکه ابتدا مصلحتی را که در کار طرف مقابل عقیده او وجود دارد برای او توضیح دهند

و او را به فرجام ناپسند عقیده صحیحش متوجه نموده و به تدریج در اوقات خلوت و انس ، با ذکر مثالها و حکایتهایی از گذشتگان و لطائف الحیل ، آن عقیده نادرست را در نظر وی نکوهیده و ناپسند جلوه بدهند .