حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 219

مراء و جدال با هر کسی ناپسند و به خصوص با دوستان نکوهیده تر است ؛ چراکه با این عمل ، محبّت ریشه کن خواهد شد و علّت آن است که موجب اختلاف می شود و اختلاف نیز موجب جدایی و جدایی نیز مشتمل بر همه آفات است . و چه بسا که شخصی با دوستان خود جدال کرده و چنین توجیه کند که مراء و جدال موجب صیقل زدن ذهن و تیزی آن است . پس در محافلی که بزرگان و اهل نظر نیز جمع هستند به منظور جدال با دوستان حاضر شده و از قاعده ادب خارج شده و الفاظ جاهلانه و نابخردانه به کار می برد تا حاضران بفهمند که دوستان او شکست خورده و عاجز از جواب هستند . و این فرد هرگز در خلوت و تنهایی چنین کاری را نمی کند بلکه در جایی که دوستان او حاضر جوابی و حضور ذهن کمتری دارند اقدام به این عمل می کند و هدف او از این کار سفیهانه در ملا عام این است که با خجلت و شرمساری زندگی رابر دوستان تیره گرداند و در حقیقت این

فرد ستمکار است ؛ زیرا جباران و ستمگران در هنگام تمکّن مالی و ثروت ، طاغی گشته و یکدیگر را با دیده تحقیرنگریسته و در عیبجویی از همدیگر نهایت کوشش را می نمایند ، سرانجام دشمنِ هم شده و به بدگویی پرداخته و خونریزی و فسادهای مختلفی پدید می آید ، و بی شک همه این مفاسد بر جدال و مراء نیز مترتب می گردد .

نکوهش بخل از تعلیم دوستان

انسان باید در تعلیم علم و ادبی که خود بدان آراسته و همچنین حرفه و صنعتی که خود ماهر است نسبت به دوستان بخل نورزیده و به گونه ای انحصار طلبانه رفتار نکند و مایل نباشد که تنها وی یکّه تاز میدان باشد ؛ زیرا مضایقه نسبت به دوستان در امور دنیوی که مستلزم تنگ شدن عرصه برای خود انسان می گردد ، قبیح و زشت است تا چه رسد به اموری که بخشیدن آنها موجب ازدیاد و برعکس مادیات عدم بخشش موجب نقصان و کمبود آنها می شود . پس چگونه زیبا خواهد بود بخل ورزیدن از آموزش دادن چیزی که شریک شدن دیگران نه تنها موجب کاستی آن نشده و استفاده فراوان از آن هرگز موجب ضرر و زیان نمی شود ؟

و از اینجا روشن می شود که بخل ورزیدن در علم و دانش یا از قلّت بضاعت و بی مایگی است و یا به واسطه طلب بازارگرمی نزد جاهلان و یا خوف از نقصان و تزلزل در معلومات و یا حسادت می باشد و همه اینها ناپسند و مذموم است . و چه بسا برخی از افراد تنها به بخل ورزیدن در مورد علم خویش اکتفا

نکرده بلکه حتی به علم دیگران نیز بخل ورزیده و آنان را از نشر علم ، سرزنش و ملامت می کنند . از این دسته افراد فراوانی بوده اند که کتاب دانشمندی را دیده اند ولی مانع از استفاده دانش پژوهان از آن شده اند و با این عمل ، آن کتاب را مندرس نموده اند . و این گونه اعمال و رفتار ، موجب گسستن رشته مودّت و محبّت می شود .

و باید انسان اصحاب و اتباع خود را برحذر دارد که در کارهای دوستان به شیوه ای ناپسند تجاسر به عیبجویی نمایند تا چه برسد به خود دوستان ، و نباید اجازه دهد که عیب متعلقین و بستگان دوستان را بازگو کنند تا چه رسد به خود آنها ، بلکه به هیچکس از اعوان و انصار خود اجازه ندهد که چنین عمل ناپسندی را خواه به صورت جدّی و خواه شوخی و چه با صراحت و چه با کنایه انجام دهند . چگونه می توان تحمّل بدگویی کسی را نمود که انسان به منزله چشم و گوش او و در غیاب وی جانشین و قائم مقام بلکه خود او می باشد ؟ و اگر وی این بدگوییها و عیبجوییها را بشنود ، بی شک گمان می کند که خود آن دوست موجب این کار بوده و یا رضایت به آن داده ، پس از وی متنفّر گشته و دوستی به دشمنی مبدّل می گردد .

و اگر انسان از دوست خود عیبی ببیند باید با وی مدارا کند ولی به گونه ای لطف آمیز و با ظرافت او را متوجه عیب خویش بنماید ،

همانطور که یک پزشک ماهر با یک دستور غذایی موجب معالجه یک عضو رنجور می شود در حالی که یک پزشک ناوارد فورا به شکستن یا قطع کردن آن عضو اقدام می کند ، البته منظور از مدارا این نیست که از عیب او چشم پوشی کند و آن را از او مخفی بدارد چراکه این کار خیانت محض و مسامحه در چیزی است که ضرر آن به هر دو برگشت می کند . و برای آگاه کردن دوستان بر عیوب آنها سزاوارتر است که ابتدا با یک ضرب المثل و یا تعریف کردن یک داستان باشد ، پس اگر مفید و مؤ ثر نبود ، به صورت کنایه اشاره ای رمزگونه در میان الفاظ و عبارات قرار دهد . و اگر نیاز به تصریح بود ، در خلوت پس از بیان مقدماتی که موجب اعتماد گشته و تعریف قضایایی که موجب اطمینان قلب و ازدیاد مهر و محبّت گردد ، مطلب را به او بگوید . و البته نباید این تذکرات در حضور دیگر دوستان باشد تا چه رسد به دشمنان و بیگانگان ؛ زیرا حق دوست زیادتر از آن است که او را در معرض مذمت دشمنان و استخفاف مخالفان قرار دهد .

و در باب دوستی از دخالت سخن چینان به شدت احتراز باید کرد و اجازه سخن چینی به آنها نباید داد ؛ زیرا بدسیرتان به صورت ناصحان در جمع دوستان حاضر شده و در لابلای سخنان شیرین و جذّاب خود ، مطلبی به صورت تحریف شده نقل و در زشت ترین صورت تعریف می کنند تا آنجا که اگر فرصت بیابند