حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 33

در اخبار نبوی آمده است : ((اَکْرِمُوا عَمَّتَکُمُ النَّخْلَهَ ، فَاِنَّها خُلِقَتْ مِنْ بَقِیَّهِ طینِ آدَمَ))(34) . این روایت اشاره به همین معناست که ذکر گردید .

این مقام نهایت کمال نباتی و آغاز اتصال به افق حیوانی است که با فراتر رفتن از آن دارای مراتب حیوانی می گردد . آغاز مرحله حیوانی همان اتصال به پایان خطّ نباتی است و در آغاز آن مرحله حیواناتی قرار دارند که مانند گیاه متولد می شوند ولی از اختلاط و تولید مثل و حفظ نوع خویش عاجزند . مثل کرمهای خاکی وبرخی از حشرات و جانداران فصلی که شرافت آنها بر نباتات آن است که قدرت بر حرکت ارادی دارند و دارای احساس می باشند تا غذا و آنچه را که سازگار با وجود آنهاست به سوی خود جذب کنند .

از این مرحله که بگذریم به حیواناتی می رسیم که نیروی غضب در آنها وجود دارد تا به وسیله آن از آسیب مخالفان خود دور مانده و برحذر باشند وآن نیرو در آنان متفاوت است و ابزار آن نیز بر حسب توان آنها فراهم گردیده است . اگر قدرت آنها زیاد باشد آن ابزار به منزله سلاح آنهاست که برخی مثل نیزه اند همانند شاخ و برخی مثل کارد و خنجرند همانند دندان و چنگال و برخی مثل تبر و چماق هستند همانند سُم و مانند آن و برخی مثل کمان وتیرند همانند ابزار تیراندازی در برخی از حیوانات و پرندگان . و امّا آن حیواناتی که

قدرت کمتری دارند به ابزار دیگری مسلّح هستند مثل گریختن و حیله کردن که مخصوص آهو و روباه است و وقتی که با دیده دقت بنگریم می بینیم که در هر حیوانی هرچه که نیاز بوده برای آن مهیّا شده است خواه نیرو و خواه ابزار دیگر و خواه به الهام برای حفظ مصالح به منظور حفط کمال شخص یا نوع ، از قبیل شرایط جفتگیری و تولید مثل و حفظ نسل و تربیت آن و ساختن لانه وآشیانه و ذخیره غذا و موافقت و مخالفت با همگنان و احتیاط و سیاست و هوشمندی و فراست در هر مورد به گونه ای که موجب اعجاب خردمندان و اعتراف به حکمت و قدرت خداوند سبحان گشته است : (سُبْحانَ الَّذی اَعْطی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی )(35) و اختلاف مراتب بین حیوانات خیلی بیشتر از اختلاف مراتب بین نباتات است ؛ زیرا آنها به بسایط نزدیکتر و اینها دورترند .

شرافت انسان بر سایر موجودات جهان

با ارزش ترین نوع حیوان آن است که هوش و ادراک آن به اندازه ای است که قابل تعلیم و تاءدیب باشد و کمالی را که در ذات آن نیست پیدا کند مثل اسب و باز شکاری و هر چه این استعداد در آن حیوان بیشتر باشد ارجحیّت و ارزش بیشتری دارد تا به حیواناتی می رسیم که فقط با دیدن یک حرکت ، به سرعت فرا می گیرند ومثل آن حرکت را انجام می دهند ، بدون اینکه آنها را تمرین داده و زحمتی برای آنها متحمل شده باشند .

این مرحله ، نهایت مرتبه حیوانی و آغاز مرتبه انسانی است که ساکنان برخی از کشورهای

جهان تقریبا شبیه به این حیوانات بوده و در همین افق پایانی خط حیوانی و نقطه آغازین خط انسانی بسر می برند .

از آغاز مرحله حیوانی تا پایان آن هر چقدر که تفاوت مشاهده می شود مقتضای طبیعت آن نوع حیوان است که موجب این اختلاف مرتبه گردیده است ، ولی از این مرحله به بعد بر اساس فکر و اندیشه افراد انسانی مراتب و درجات انسانی متفاوت می شوند . پس هرکس که نیروهای بیشتری داشته و ابزار بهتری را برای رهایی از نقص و نیل به کمال به کار بندد از شرافت بیشتری برخوردار است ، مرحله پایین این درجات متعلق به کسانی است که به وسیله عقل و قوه حدس صنایع ارزشمند و حرفه های دقیق و ابزار لطیف را به دست می آورند . درجه بالاتر از این مخصوص کسانی است که با عقل و اندیشه فراوان در علوم و معارف و کسب فضایل می کوشند . و درجه بالاتر متعلق به کسانی است که با وحی و الهام و بدون وساطت اجسام ، احکام و معارف و حقایق را از مقربان حضرت حق دریافت نموده و به تکمیل خلق و تنظیم معاش و معاد مردم پرداخته و باعث راحت و سعادت مردم در هر عصر و نسل و هر زمان و مکانی می باشند . واین مرتبه بالاترین مرتبه نوع انسانی است و تفاوت بین انسانها از تفاوت بین حیوانات و نباتات بیشتر است . وقتی که انسان به مرحله آخر رسید به عالم اشرف و مراتب ملائکه مقدس و عقول و نفوس مجرّد نایل گشته تا به مقام وحدت

برسد که آنجا خط دایره وجود به هم می رسد مانند خط دائره که از یک نقطه آغاز شده تا دوباره به همان نقطه برسد . پس واسطه ها برخیزند و ترتب و تضادّ بگریزند و مبداء و معاد یکی شوند و جز حقیقه الحقایق و نهایه المطالب ؛ یعنی حق مطلق چیزی نماند : (وَیَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُوالْجَلالِ وَاْلاِکْرامِ )(36) .