حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 36

نقص دارای مراتب و عوامل گوناگونی است . گاهی انسان به علّت عدم استفاده کامل از عقل و اندیشه در طلب مقصود و گاهی به واسطه وجود موانع بر سر راه رسیدن به مطلوب و گاهی به دلیل هماهنگ شدن با بهایم و درندگان به واسطه غلبه شهوت و غضب وامثال اینهابه هلاکت ابدی و شقاوت سرمدی می رسد .

از سوی دیگر کمال انسانی نیز دارای مراتب گوناگونی چند برابر مراتب نقص می باشد . این مراتب کمال در تعابیر دینی به عبارات مختلفی از قبیل : سلامت ، سعادت ، نعمت ، رحمت ، ملک باقی ، سُرور حقیقی ، قره العین تبیین گردیده چنانکه در مورد اخیر در قرآن کریم آمده است : (فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّهِ اَعْیُنٍ )(39) و در برخی از مقامات به حور و قصور و غلمان و ولدان نموده اند . و در بعضی از صور کنایه از لذتی است که ((لاعَیْنٌ رَاءَتْ وَلا اُذُنٌ سَمِعَتْ وَلا خَطَرَ عَلی قَلْبِ بَشَرٍ))(40) و به همین منوال تا برسد به مرحله جوار رب العالمین و شرف شهود جلال حضرت حق در نعیم مقیم .

پس هرکس که به نیرنگ طبیعت از چنین مواهب شریف ابدی محروم بماند و در طلب شهوات پست بیفتد که در حقیقت (کَسَرابٍ بِقیعَهٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْانُ ماءًا )(41) می باشند ، سزاوار عذاب الهی است .

فصل ششم : مراد از کمال نفس و ردّ مخالفین در این موضوع

مراد از کمال نفس و ردّ مخالفین در این موضوع

بیان شد که نفس انسانی دارای کمال و نقص است . اکنون به منظور آگاهی بر حقیقت آن کمال و ایجاد شوق در جهت کسب آن ، به شرحی پیرامون آن کمال می پردازیم . کمال هر موجود

مرکبی غیر از کمال اجزای آن است ؛ مثلاً کمال سکنجبین غیر از کمال سرکه و کمال انگبین و یا کمال منزل غیر از کمال خشت و گِل و سنگ و چوب است . و چون انسان مرکّب است کمال او نیز غیر از کمال اجزای اوست .

و امّا کمال انسان بر دو گونه است : 1 - کمال قوه علمی 2 - کمال قوه عملی . امّا کمال قوه علمی آن است که به سوی ادراک معارف و نیل علوم شایق باشد تا به مراتب موجودات و حقایق آنها به اندازه توان آگاهی و اطلاع پیدا کند و سپس به شناخت مطلوب حقیقی و غرض کلّی مشرّف شده تا به عالم توحید بلکه ((مقام اتحاد)) دست یابد و دل او آرام و مطمئن گردد و غبار حیرت و زنگار شک از چهره ضمیر و آینه خاطر و سترده شود . حکمت نظری تماما مشتمل بر تفصیل این نوع کمال است .

و امّا کمال قوه عملی آن است که قوا و افعال مخصوص آنها را به نظم و انتظام درآورد تا مطابق و موافق یکدیگر شوند و به واسطه تسالم بین آنان ، اخلاق شایسته ای نصیب او گشته و سپس به اصلاح و تکمیل دیگران یعنی تدبیر منزل و اداره شهر بپردازد . این کمال ، مطلوب حکمت عملی است که در این کتاب گذرا به آن خواهیم پرداخت .

پس کمال نخستین که متعلق به نظر است به منزله ((صورت )) و کمال دوم که متعلق به عمل است به منزله ((مادّه )) می باشد و همانطور که صورت بدون ماده و ماده بدون