حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 45

اختلاف حکیمان در حصول سعادت عظمی

بین حکما و فلاسفه اختلاف است که آیا سعادت عظمی یعنی بالاترین مرحله سعادت انسان در دنیا و ایّام حیات او حاصل می شود یا پس از وفات و ارتحال او ؟

برخی از حکمای قدیم که بدن و جسم را از سعادت محروم می دانستند می گفتند : مادامی که نفس انسان متصل به بدن و به کدورت طبیعت و نجاست جسم مبتلاست و به حسب ضرورت مشاغل گوناگون دارد ، سعید مطلق نیست و از کشف حقایق معقولات به نحو اتّم به واسطه ظلمت هیولی و قصور مادّه محجوب و ممنوع است ، ولی به مجرد اینکه از این کدورت مفارقت کرده و از جهل پاک گشته و به واسطه صفا و خلوص ذات ، قابل انوار الهی شود به اسم ((عقل تام )) موسم می گردد . پس سعادت حقیقی پس از وفات نصیب انسان می شود . ارسطو و جماعتی دیگر از پیروان او می گفتند که : شنیع و قبیح است که بگوییم انسانی که در این جهان دارای عقیده حق و اعمال خیر و جامع انواع فضایل و کامل به ذات و مکمّل غیر و خلیفه پروردگار و مصلح جهان گردیده در عین حال شقی و ناقص است و پس از مرگ و ابطال این افعال وآثار ، به سعادت تامّ دست یابد .

نظر آنان این است که سعادت دارای مراتب و درجات مختلفی است که

به تدریج و بر حسب تلاش و کوشش آدمی به دست می آید و همینکه کسی به آخرین درجه و مرتبه آن رسید ، سعید تام می گردد هرچند که در دنیا و قید حیات باشد و چون سعادت تام حاصل شود با مرگ جسم و انحلال بدن از بین نمی رود .

و امّا حکمای متاءخر پس از بررسی دقیق این دو نظریه می گویند : انسان دارای فضیلتی روحانی است که مناسب شاءن و مقام فرشتگان مقرب الهی است و دارای فضیلتی جسمانی است که حیوانات و بهائم نیز با وی در این فضیلت شریک هستند . و جزء روحانی چند روزی در جزء جسمانی و در این عالم دنیا مقیم گردیده تا آن را تعمیر نموده و نظم بخشیده و کسب کمال کند و آنگاه جزء روحانی به عالم بالا منتقل گشته تا همنشین ملا اعلی برای همیشه شود . البته منظور از بالا و پایین در اینجا مکانی نیست ؛ زیرا هرچه که محسوس باشد پایین است گرچه در مکان بالایی باشد و هرچه که معقول است بالا می باشد گرچه در مکان پایینی قرار گرفته باشد .

انسان تا وقتی که در این عالم دنیا بسر می برد در صورتی می تواند سعادت پیدا کند که هر دو فضیلت جسمانی و روحانی را تحصیل کرده باشد . و این اوّلین مرتبه از مراتب سعادت است پس چون به عالم دیگر منتقل گردد از سعادت بدنی و جسمانی بی نیاز شده و فقط سعادت او در مشاهده جمال مقدس ملکوتیان منحصر است که عبارت از ((حکمت حقیقی )) می باشد تا آنجا که

مستغرق حضرت حق گشته و به اوصاف جلال متجلّی شده و به مرحله دوّم از سعادت دست می یابد .

و امّا سعادتمندان مرحله نخست نیز خود بر دو قسم هستند :

1 - صاحبان مرتبه نازله که فضایل جسمانی آنها کامل و به سوی عالم دیگر شایق و مایل و مواظب هستند .