حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 50

الهی لذیذترین سیره ها ، ولی چون به دلیل پوشیده بودن ، اظهار فضیلت او نیازمند به سایر سعادتهای خارجی است ، صاحب این سعادت الهی مثل خفته ای است که عمل او آشکار نمی شود ولی با اطلاع از حقیقت آن سعادت از اظهار آثارش لذت تام و بالفعل خواهد داشت و شادی او شادی حقیقی و محبّت او به کمال به حدّ عشق و شیفتگی خواهد بود و از تسخیر سلطان بزرگ عقل به دست شکم و شهوت ننگ خواهد داشت .

و امّا شادی ظاهری و غیر حقیقی همان است که حیوانات نیز چنین شادی دارند ؛ زیرا آن لذّت ، حسّی و در معرض زوال و فناست و بر اثر کثرت و توالی برخلاف لذت عقلی منجر به ملالت و ناگواری می گردد ، پس روشن شد که لذّت عقلی ذاتی و لذت حسّی عرضی است . و کسی که لذّت حقیقی را ادراک نکند و برتری آن را در نیابد چگونه مایل و طالب آن می باشد ؟ و کسی که بر خیر مطلق وفضیلت آگاهی کامل نداشته باشد از آن نشاط و انبساط خاطر پیدا نمی کند .

مثالی از حکمای پیشین درباره خیر و شرّ

فلاسفه قدیم مثلی زده اند که در معابد و مساجد آن را نوشته اند و آن اینکه : فرشته ای که موکّل دنیاست می گوید : در دنیا خیری و شری وجود دارد و چیزی هم هست که نه خیر است و نه شرّ و هرکس که این سه را درست بشناسد از من در امان است ولی اگرنشناسدمن اورانه یکدفعه بلکه به تدریج می کشم تاعذاب بیشتری بکشد .

و اگرکسی دراین

تمثیل دقت کندبر مطالب گذشته آگاهی و وقوف خواهدیافت .

شرح لذت سعادت

و امّا ((لذّت )) بر دو نوع است : 1 - لذّت فعلی 2 - لذّت انفعالی .

((لذّت فعلی )) آن است که به نظر اوّل از روی مجاز است مثل لذّت مردان هنگام آمیزش جنسی .

و ((لذّت انفعالی )) نیز مانند لذّت زنان هنگام آمیزش . و لذّت انفعالی به واسطه عروض حالات مختلف ، سریع الزوال است در حالی که لذت فعلی به واسطه عدم تغییر و تبدّل ، ذاتی است . و لذات حیوانی مطلقا از قبیل لذات انفعالی است ؛ زیرا زوال پذیر و در عین حال دارای رنج و ناراحتی می باشند ؛ زیرا تبدل و تغیّر و انقضاء بر آنها عارض می گردد . در حالی که ((لذّت سعادت )) ، ذاتی است نه عرضی و عقلی است نه حسّی و الهی است نه بهیمی و فعلی است نه انفعالی و لذا حکما گفته اند : لذّت صحیح صاحبش را از نقصان به کمال و از سقم به صحّت و از رذیله به فضیلت می رسانند ، البتّه حالت این دو لذّت در ابتدا و انتها با یکدیگر متفاوتند . امّا ((لذّت حسّی )) در آغاز و ابتدا نزد طبیعت مرغوب و مطلوب است و به واسطه غلبه قوه حیوانی شوق متزایدی به آن دارد و چون آن لذت حاصل گردد ، طبع منفعل می شود تا جایی که به واسطه تحلیل نیروی غریزه ، امر زشت را زیبا و زیبا را زشت می بیند . و چون به پایان رسد ، لذّت از میان برمی خیزد و زشتی