حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 52

و امّا سبب وجود اخلاق دو چیز است : 1 - طبیعت . 2 - عادت .

اما ((طبیعت )) آن است که اصل مزاج افراد اقتضای استعداد حالی از احوال داشته باشد ؛ مثل کسی که اندک سببی

موجب تحر یک قوه غضبی او شود و یا از صدای کوچک و یا خبر ناگوار وحشت کند و یا از حرکت مختصری که موجب تعجب گردد ، خنده های فراوان و بی اختیار کند و یا از کمتر سببی ، گرفتگی و اندوه فراوان پیدا کند .

و امّا((عادت )) آن است که درآغازبا فکر و اندیشه کاری راانتخاب نموده و بازحمت آن را شروع نموده ولی به واسطه تمرین وتکرارزیادباآن کار انس و الفت گرفته تاحدی بدون احتیاج به فکر و به سهولت از او صادر و خُلقی ازاومحسوب می شود .

امکان تغییر اخلاق

پیشینیان اختلاف کرده اند که آیا ((خُلق )) ازخواص نفس حیوانی است یا نفس ناطقه نیز در حصول آن دخیل است . و باز اختلاف کرده اند که خُلق هر شخصی آیا فطری یعنی ممتنع الزوال مانند حرارت آتش است ، یا غیر فطری ؟

برخی گفته اند : بخشی از اخلاق فطری و بخشی از آن به واسطه امور دیگری حاصل و کم کم به صورت طبیعی راسخ می گردد .

و برخی گفته اند : اخلاق آدمیان فطری است که نمی توان از آن دست برداشت .

و برخی گفته اند : اخلاق نه فطری است ونه مخالف طبع و فطرت بلکه انسان به گونه ای آفریده شده که هر خلقی را می تواند خواه به آسانی و خواه به دشواری به خود بگیرد ؛ یعنی آنچه را که موافق طبع است به آسانی و آنچه که مخالف طبع است به دشواری . و هر اخلاقی که بر طبیعت فردی غالب می شود علّت آن در آغاز اراده ای بیش نبوده ، و

کم کم به صورت ملکه درآمده است .