حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 54

((مقدمه صغری )) : به عیان مشاهده می کنیم که عده ای راه و روش خود را در زندگی تغییر می دهند و ازسوی دیگر تاءدیب نوجوانان و جوانان لازم است و شرایع آسمانی نیز به همین منظور آمده اند .

((مقدمه کبری )) : آب طبیعتا میل به پایین رفتن و آتش میل به سوزانیدن دارد و نمی توان طبیعت اینها را تغییر داد .

((نتیجه )) : اگر اخلاق فطری و

طبیعی بود عقلا دستور به تاءدیب کودکان و تهذیب جوانان و تحکیم اخلاق و عادات آنها نداده و در این زمینه اقدامی نمی کردند .

و این قیاس به صورت قسم دوّم از شکل اوّل از اشکال اربعه است که در منطق از آن بحث شده است .

رفتار کودکان بهترین دلیل بر امکان تغییر اخلاق

و اگر کسی با دقت در احوال کودکان و اخلاق آنان خصوصا کودکانی که به بردگی گرفته می شوند تاءمّل کند ، یقین به امکان تغییر اخلاق پیدا می کند . کودک در آغاز فطرت بر طبق طبیعت خود عمل می کند ؛ زیرا قدرت فکری و اندیشه او به اندازه ای نیست که بتواند با حیله ومکر ، روی کارهای خود را بپوشد و قبایح اعمال خود را مخفی بنماید برخی از این کودکان مستعّد و آماده قبول آداب به آسانی یا به دشواری و برخی گریزان از آن هستند و به هرحال آنچه مقتضای مزاج ایشان از قبیل حیا و بی شرمی و سخاوت و بخل و قساوت و رحمدلی است ، ظاهر و آشکار می گردد . پس از دوران خردسالی برخی در قبول حالات ضدّ آن حالتهای قبلی ، تسلیم و برخی سرکش و برخی پذیراو برخی ممتنع می باشند تا آنکه عدّه ای خیّر و عده ای شرور و برخی متوسط بین این دو می شوند .

و اخلاق آدمیان نیز مانند آفرینش آنها می باشد یعنی همانطور که در صورت ، هیچکس به طور کامل شبیه کس دیگر نیست در اخلاق نیز همینطور است و اگر زمام هرکس را به دست خودش بدهند و در تاءدیب او کوتاهی بنمایند به همان راهی می

رود که مقتضای مزاج او و یا عادت او از قبیل غضب و شهوت و حرص و تکبر و امثال اینهاست ، ولی شرع مقدس به عنوان نخستین مربی اجتماع با قوانین الهی و آسمانی به طور عموم و سپس اهل بینش و معرفت به عنوان دومیّن معلّمان جامعه یعنی اهل حکمت و فلسفه به طور خصوص به تربیت آدمیان می پردازند تا کسانی را که شایسته اند به درجات کمال برسانند .

پس بر پدران و مادران است که ابتدا فرزندان خود را به آداب شرع مطهر مؤ دب و سپس به انواع تدابیر وتاءدیبات در اصلاح عادات آنها بکوشند . آنهایی را که شایسته توبیخ و تنبیه هستند به قدر لازم تنبیه و گروهی را که با وعده و خلاصه با اجبار یا اختیار مؤ دب نمایند تا ادب به عنوان ملکه در ایشان درآید و وقتی که به کمال عقلی رسیدند از ثمرات آن بهره مند شوند و دلیل بر آنکه راه صحیح تربیت وادار کردن فرزندان به تعّقل می باشد همین سیره دائمی مربّیان است که افراد مستعدّ را به کرامت و سعادت والاتر و بالاتر می رسانند .