حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 58

در اینجا اشکالی وارد شده و آن اینکه حکمت به نظری و عملی تقسیم می گردد و حکمت عملی نیز خود بر سه قسم (تهذیب نفس ، تدبیر منزل و سیاست مدن ) تقسیم گشته که یکی ازآن سه قسم ؛ یعنی تهذیب مشتمل بر فضایل چهارگانه ای است که یکی از آن فضایل حکمت است . پس خود حکمت یکی از اقسام حکمت گردید در حالی که باید مقسم غیر از اقسام باشد .

پاسخ این اشکال این است که : همانطور که ((عمل )) یک نوع تعلّق به ((علم )) دارد (ولذا در تقسیم بندی علوم آن قسمی که مربوط به علم به اموری است که وجود آن امور بستگی به تصرف عالِم آن علم دارد ((عملی )) نامیده شده است ) ((علم )) نیز یک نوع تعلق و ارتباطی به ((عمل )) دارد ؛ زیرا نظر از اموری است که وجود آن بستگی به تصرّف ناظر و متفکر دارد . پس از این رو تحصیل اصل حکمت خود قسمی از اقسام حکمت عملی است تا همانطور که عدالت جزء حکمت محسوب می شود حکمت نیز از عدالت محسوب گردد با آنکه مراد از حکمت در اینجا به کار بردن عقل عملی به نحو شایسته و بایسته است که آن را حکمت عملی نیز می نامند پس به سبب اختلاف اعتبار ، اشکال

تقسیم برطرف می گردد .

چند اصطلاح مهم

کسی که صاحب یکی از این فضایل چهارگانه است در صورتی سزاوار مدح و ستایش می باشد که این فضیلت را به دیگران نیز سرایت بدهد ، ولی اگر به دیگران سرایت ندهد موجب استحقاق مدح نمی شود ؛ مثلاً اگر از صاحب سخاوت به کسی جودی نرسد او را ((منفاق )) می گویند و صاحب شجاعت را که شجاعتش به کسی سرایت نکند ، ((غیور)) می خوانند و صاحب حکمت را که چنین باشد ((مستبصر)) می گویند . ولی همینکه خیر آن فضیلت به دیگران نیز رسید صاحب آن سزاوار مدح و ستایش و البته مورد غبطه و رشک دیگران نیز قرار می گیرد . یعنی سخاوت سبب امیدواری و شجاعت سبب ترس فقط در دنیا می گردند ؛ زیرا این دو فضیلت تعلّق به نفس حیوانی دارند که فانی و زودگذر است . و علم و حکمت نیز موجب امیدواری وترس هم در دنیا و هم در آخرت می شوند ؛ یعنی سیادت و هیبت می آورند و چون متعلق به نفس ملکی جاودانی است به آخرت نیز تعلق دارد .

تعریفی دیگر از فضایل چهارگانه

((حکمت )) عبارت است از حصول معرفت نسبت به هرچه که موجود است و چون موجودات یا الهی هستند و یا انسانی ، پس حکمت یا ((دانستنی )) است یا ((کردنی )) .

و ((شجاعت )) عبارت از اطاعت نفس غضبی از نفس ناطقه است تا در حوادث هم عمل شجاعانه زیبایی انجام دهد و هم صبر و بردباری ستایش آمیزی از خود نشان بدهد .

و ((عفت )) عبارت است از اطاعت شهوت ازنفس ناطقه تا هم عاقلانه و هم آزادمنشانه رفتار کند

و از پرستش هوای نفس دور بماند .