حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 77

فرق میان فضایل و شبه فضایل

بیان شد که اجناس چهارگانه فضایل و انواع مندرج تحت آنها موجب رسیدن انسان به سعادت است و ((سعید)) کسی است که ذات او جامع این صفات باشد . و چون یک جنس از این فضایل متعلق به نظر و اندیشه یعنی حکمت است ، بقیه فضایل متعلق به عمل است . پس ((نفس ناطقه )) مظهر آثار حکمت و ((بدن )) مظهر آثار سه جنس دیگر می باشد و چون افعال مردم گاهی شبیه به افعال اهل فضیلت است ، برای تبیین فرق میان فضیلت و آنچه که فضیلت نیست و فرق بین آنچه که ناشی از یک فضیلت است و آنچه چنین نیست نیازمند به شناخت حقیقت هر عمل می باشیم .

شبه حکیمان

در حکمت ، عده ای هستند که مسائل علوم را جمع و حفظ کرده و در اثنای گفتگو و مناظره و محاوره نکته ای که از روی تقلید و طوطی وار فراگرفته اند به گونه ای ایراد می کنند که شنوندگان را به تعجب وامی دارند و گمان می شود که علم و فضل کاملی دارند . در حالی که در حقیقت اعتماد به نفس و یقینی که ثمره حکمت است در نهاد آنان وجود ندارد و خلاصه معارف و عقاید آنان جز شک و حیرت چیزی نیست و در مَثَل به بعضی از حیوانات می مانند که ادای انسان را درمی آورند و یا مانند کودکانی که خود را به بزرگان تشبیه می نمایند .

شبه عفیفان

وهمچنین ممکن است که عمل عفیفان از کسانی که در واقع عفیف النفس نیستند صادر گردد ؛ مثلاً عدّه ای از شهوات و لذّات دنیوی به انتظار لذّتی دیگر از همین قبیل و زاید بر آن در دنیا یا در آخرت چشم پوشیده و یا به واسطه نداشتن احساس خاصی نسبت به آنها خواه به سبب تجربه نکردن یا خاموشی آتش شهوت وتمایلات و یا ترس از امراض و امثال اینها دست برمی دارند . پس عمل اینها مانند عمل عفیفان است در حالی که به صفت عفّت متصف نیستند ؛ زیرا عفیف راستین کسی است که حدّ و حقّ عفت نگاه دارد و علّت رها کردن شهوات و لذات آراستگی اخلاقی باشد نه چیز دیگر .

شبه سخاوتمندان

و همچنین عمل سخاوتمندان از کسانی صادر می شود که در حقیقت سخاوت واقعی ندارند مثل کسانی که به قصد بهره گیری از شهوات یا ریا و خودنمایی و یا امید به منافع بیشتر یا رسیدن به مقام و قدرت و یا دفع ضرر از خود مانند حفظ مال و یا آبرو و یا ناموس اموالی را بذل می کنند و یا به کسانی که سزاوار و مستحق نیستند می پردازند و مانند تجّار و سوداگران به تجارت پرداخته و به نیّت سودجویی بذل و بخشش می نمایند . و امّا کسانی که مال خود را به غیر مستحق و از روی اسراف و تبذیر می بخشند بیشتر وارثانی هستند که مال فراوانی را به ارث برده و قدر آن را نمی دانند و از رنج به دست آوردن آن بی خبرند و فیلسوفان در تشبیه چنین کسی

گفته اند : او مانند کسی است که سنگ بسیار سنگینی را بالای کوهی بلند برده و از آنجا رها کند ؛ زیرا کسب مال به دشواری بردن آن سنگ بالای کوه و خرج آن به سهولت رها کردن آن به سمت پایین است .

البته انسانها در تاءمین نیازهای زندگی و اظهار حکمت و فضیلت ، نیازمند به مال هستند ولی به دست آوردن آن از راههای مشروع و معقول بسیار مشکل است ؛ زیرا راههای کسب صحیح کم و اندک و پیمودن آن راهها جز بر آزادگان دشوار است و عاقل آن است که در کسب مال شرافت خود را حفظ کند و از خیانت و امثال آن اجتناب نماید .