حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 79

بیان شد که برخی از افعال ، شبیه به شجاعت است ولی از مفهوم آن خارج می باشد . پس کسی که بر کارهای خطرناک اقدام می کند و یا از اموری که منجر به رسوایی می شوند پرهیز نمی کند شجاع نیست ؛ زیرا کسانی که از بی آبرویی و هتک حیثیت و حرمت خود باک ندارند و یا از حوادث سهمگین چون زلزله و سیل و صاعقه و یا بیماریهای خطرناک و یا از دست رفتن دوستان و یا امواج خروشان دریا نمی هراسند و یا بی جهت خود را به خطر افکنده و مثلاً از بالای کوهی بلند یا دیواری خطرناک به پایین می پرند و یا با وجود عدم آشنایی به فنون شناگری به گرداب وحشتناک دریا می روند و یا خود را به منظور ریاکاری و نشان دادن

شجاعت به دیگران در معرض حیوانی چون شتر مست و گاو وحشی و اسب تربیت نایافته قرار می دهند ، به مجانین و احمقان بیشتر شبیه هستند تا به شجاعان و قهرمانان .

و امّا کار کسانی که به دلایل مختلف ، خودکشی و انتحار می کنند افرادی ترسو و بزدل هستند نه شجاع و پهلوان چرا که انگیزه این عمل ترس است نه شجاعت . شجاع صبور و بردبار است و بر مصائب قدرت تحمل دارد و در هر موقعیتی که برای او پیش آید عکس العمل مناسب آن موقعیت را از خود نشان می دهد و لذا احترام شجاعان نزد همه عاقلان و فرزانگان واجب است و به مقتضای عقل و حکمت بایستی فرمانروایان و زمامداران دین و دولت قدر چنین افراد را شناخته و از وجودشان استفاده کنند . چرا که چنین اشخاص اولاً : نادر و کمیاب هستند و ثانیا : اگر خشمگین شوندبه مقدار لازم اعمال خشم می کنند و از حدّ خودتجاوزنمی نمایند .

رابطه انتقام و شجاعت از دیدگاه فیلسوفان

حکما گفته اند : کسی که در شرائط انتقام گیری قرار گیرد و نتواند انتقام بگیرد حالت پژمردگی به او دست می دهد که جز با انتقام از بین نمی رود و پس از انتقام نشاط و سرور به او دست می دهد . این انتقام اگر از روی شجاعت باشد پسندیده وگرنه نکوهیده خواهد بود . افراد زیادی بوده اند که در مقابل پادشاهی قدرتمند یا دشمنی بزرگ به منظور انتقام قیام نموده و خود را به هلاکت افکنده اند و به طرف مقابل نیز کوچکترین آسیبی نرساندند ، چنین انتقامی موجب وبال و مزید

ذلت و عجز است (52) .

پس روشن شد که عفت و شجاعت و سخاوت فقط از انسان حکیم شایسته و سزاوار ستایش است . پس هر عفیف و شجاع و جوادی حکیم است و هر حکیمی عفیف و شجاع و جواد .

شبه عادلان

و باز از کسانی که عادل نیستند به جهت ریا و سمعه عملی شبیه به اعمال عادلان سرمی زند تا به واسطه آن مال و مقام و منافعی به دست آورند .

در حالی که عادل حقیقی کسی است که نیروها و قوای نفسانی خود را تعدیل نموده و افعال و احوال صادره از آن نیروها را تقویم کند تا بر یکدیگر غالب نشوند و همواره حالت اعتدال داشته باشند و اموری را که خارج از ذات اوست مثل معاملات و مناصب همین میزان را مراعات کند و این زمانی است که حالتی در نفس به وجود آمده باشد که مقتضی ادب کلّی است .