حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 80

فصل هفتم : شرف عدالت بر سایر فضایل و شرح احوال و اقسام آن

شرف عدالت بر سایر فضایل و شرح احوال و اقسام آن

عدالت در لغت به معنای مساوات است و تصوّر مساوات بدون ملاحظه وحدت محال می باشد و همانطور که وحدت بالاترین و والاترین مراتب و درجات کمال و شرافت را داراست و سریان فیض و جریان خیر از مبداء اوّل که واحد حقیقی است به همه موجودات دائمی است ، هرچیز که به وحدت نزدیکتر باشد وجود او از شرافت بیشتری برخوردار است و لذا هیچ چیز در میان نسبتها به اندازه نسبت مساوات ارزشمند نیست . چنانکه در ((علم موسیقی )) مقرّر شده است و هیچ چیز در میان فضایل به اندازه فضیلت عدالت کامل نیست چنانکه در ((علم اخلاق )) مبین گردیده است ؛ زیرا وسط حقیقی عدالت و مرجع همه چیز به آن است . و همانگونه که وحدت مقتضی شرافت و موجب ثبات موجودات است کثرت نیز مقتضی فساد و بطلان موجودات می باشد .

((اعتدال )) سایه وحدت است که وصف قلّت و کثرت و نقصان و

زیادی را از صنفهای گوناگون موجودات متباین گرفته و به زیور وحدت می آراید و از حضیض نقص به اوج کمال می رساند . اگر ((اعتدال )) نبود دایره وجود به هم نمی رسید ؛ چرا که میلاد موالید سه گانه از عناصر چهارگانه (53) مشروط به اعتدال مزاجهاست .

خلاصه آنکه : عدالت و مساوات مقتضی نظامات مختلف هستند . و همانطور که در موسیقی گفته اند : هر نسبت که مساوات نباشد به وجهی از وجوه انحلال به نسبت مساوات برمی گردد وگرنه از تناسب خارج خواهد شد ، سایر امور نیز که دارای نظام خاصی هستند به گونه ای عدالت در آن وجود دارد و گرنه به فساد و اختلال منجر می گردد .

اقسام عدالت از نظر پیشینیان

پیشینیان در بزرگداشت امر ((نسبت )) و استخراج علوم شریفه به واسطه آن مبالغه ای عظیم نموده اند و ((عدالت )) را - که مقتضی نظام زندگی انسانها و متکی بر اراده آدمیان است - بر سه نوع تقسیم کرده اند :

1 - عدالتی که در رابطه با تقسیم اموال و مناصب و مقامات است .

2 - عدالتی که در رابطه با روابط تجاری و بازرگانی و داد و ستدهاست .