حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 85

و اما توضیح مطلب او این است که : وجوب ادای حق اللّه جلّجلاله آن است که چون اشتراط عدالت در اخذ و اعطای اموال و مناصب و امثال اینها امری ظاهر و آشکار است باید در مقابل آنچه از ناحیه خداوند به انسان از عطایا و نعمتهای بی انتها می رسد حق آن را ادا بنماید ؛ زیرا اگر کسی اندک لطفی به او بشود و جبران نکند ، متصف به ظلم می گردد ، پس چگونه در مقابل عطاهای نامتناهی و نعمتهای بی اندازه الهی که به طور متواتر و متوالی سرازیر است می توان به فکر شکر یا قیام به حق یا ادای خیری نبود . فی المثل اگر فرمانفرمایی عادل و با فضیلت باعث شود که در پرتو سیاست و تدبیر او مملکت امنیت و آبادانی پیدا کند و مصالح معاش و معاد مردم رعایت گردد ، بر تمام اهل آن مملکت لازم است که به گونه ای جبران خدمات او را بنمایند هرچند که او بی نیاز از جبران باشد ولی بایستی با دعاهای خالصانه و تعریف و تمجید و محبّت قلبی و اطاعت و خیرخواهی و ترک مخالفت در خفا و آشکار ، جبران کنند و گرنه ظالم و جائر محسوب خواهند شد .

پس اگر ناسپاسی در مقابل یک فرمانروای دادگر نیک سیرت ، زشت و قبیح است بنگر که ناسپاسی در مقابل ((مالک الملک و الملوک )) حقیقی که هر ساعت بلکه

هر لحظه هزاران هزار نعمت از فیض جود او به جان وجسم ما می رسد که غیر قابل شمارش و حسابند چقدر نکوهیده و ناپسند است . اگر از اولین نعمت یعنی ((وجود)) بگویم که بی بدیل و بی نظیر است . اگر از ((ساختار جسم )) انسانی و ((ترکیب ظاهری چهره و اندام )) بگوییم ، مؤ لفان کتابهای ((تشریح )) و مصنفان ((منافع اعضاء)) بیش از هزار صفحه در حدّ توان بشری نوشته اند ولی هنوز قطره ای از دریا در معرض تعریف نیاورده و از عهده شناخت یک نکته چنانکه باید و شاید بر نیامده و به کنه حقیقت یک دقیقه نرسیده اند .

و اگر از روح و قوا و ملکات آن بگوییم ، مددی که از فیض عقل و نور و بها و مجد و برکات و خیرات او به نفس می رسد با عبارت و اشارت نیز نمی توانیم بیان کنیم و زبان و بیان و فهم و وهم را از تبیین حقایق و دقایق آن عاجز و قاصرند .

و اگر از نعمت بقای ابدی وملک سرمدی و جوار حضرت احدی بخواهیم بگوییم که ما را در معرض تحصیل استعداد و استیجاب آن آورده جز عجز و حیرت و قصور حاصلی نیابیم . به خدا قسم ! که جز چهارپایان این نعمتها را کسی نمی تواند انکار کند . درست است که خداوند تعالی از کوشش ما بی نیاز است ولی بسیار ناپسند است که ، ادای حق و بذل جهد نکنیم .

عبادت از دیدگاه ارسطو و فلاسفه متاءخر

ارسطوی حکیم در بیان عبادت بندگان چنین گفته است : در بین مردم اختلاف است که بایستی

به چه چیزی اقدام کنند ؟

برخی گفته اند : روزه و نماز و خدمت به معابد و مساجد و قربانیها وظیفه اهل عبادت است .

برخی گفته اند : اقرار به ربوبیّت و اعتراف به احسان و تمجید پروردگار به اندازه توان و استطاعت است .