حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 90

((عدالت با سخاوت )) در باب معاملات و داد و ستدها اشتراک دارد ؛ زیرا ((عدالت ))درکسب مال به شرایطی حاصل می شودو ((سخاوت ))نیز انفاق مال به همان شرایط مذکوراست . ((کسب ))اخذاست و به انفعال نزدیکتر و ((انفاق )) ، اعطا است و به فعل نزدیکتر و به همین دلیل مردم انسان سخاوتمند را از عادل بیشتر دوست دارند .

محبّت مردم و ستایش از آنان به بذل مال متعلّق است نه در جمع آن و سخاوتمند جمع مال نه به خاطر مال بلکه به منظور بذل و بخشش انفاق می کند و هرگز نادار هم نمی شود ؛ زیرا همواره در صدد کسب مال از راههای پسندیده است و از اسراف وتبذیر هم اجتناب می کند . پس هر سخاوتمندی عادل است ولی هر عادلی سخاوتمند نیست .

اشکالی بر وجود ظلم و پاسخ ابوعلی مسکویه

اشکال شده است که ((عدالت )) امری اختیاری است و باید ظلم نیز که مقابل آن است اختیاری باشد و هیچ عاقلی تحصیل رذیله را از روی اختیار نمی کند تا مستوجب مذمّت باشد . پس وجود ((ظلم )) ممتنع است .

جوابی از این اشکال داده اند که : هرکس که عملی به ضرر خویش انجام دهد ، ظالم بر خویش است ؛ زیرا می توانسته به خود خوبی کند .

و امّا ((استاد ابوعلی بن مسکویه )) پاسخ داده است که : چون انسان دارای قوای مختلف می باشد ممکن است که برخی از قوا مقتضی عملی برخلاف قوه دیگر باشد ؛ مثلاً صاحب غضب یا شهوت فراوان کاری بدون مشورت عقل انجام دهد که پشیمانی به بار آورد ؛ زیرا در حالت غلبه قوه

مذکور ، آن کار زیبا جلوه می کند و چون آن قوه ، عقل را به استخدام خود درمی آورد و آن را گول می زند ، جای اعتراضی برای عقل نمی ماند ولی پس از خاموش شدن آتش آن قوه (شهوت و غضب ) زشتی آن عمل آشکار می شود .

ولی کسانی که صاحب فضیلت هستند هیچگاه عقل آنها مغلوب نگشته و صدور فعل زیبا ملکه آنان است .

اشکالی مهمتر

و اشکال دیگری شده است که از اشکال اوّل دشوارتر است و آن اینکه : ((طلب فضیلت )) امری پسندیده است در حالی که عدالت محسوب نمی شود ؛ زیرا ((عدالت )) مساوات است و ((فضیلت خواهی )) ، زیاده طلبی است و قبلاً بیان شد که ((عدالت )) جامع همه فضایل است و مرتبه وسط را دارا می باشد . پس همانطور که میل به نقصان مذموم است ، میل به زیاده نیز ناپسند می باشد ، پس فضیلت خواهی ناپسند است در حالی که گفتیم که فضیلت خواهی پسندیده می باشد .