حکمت عملی ( تهذیب نفس ، اداره منزل و اجتماع از دیدگاه خواجه نصیرالدّین طوسی) صفحه 96

حفظ سلامتی نفس که عبارت از حفظ فضایل است

اگر انسانی خیّر و صاحب فضیلت برای رسیدن به فضیلت و تحصیل سعادت کوشش نموده و در کسب علوم حقیقی و معارف یقینی تلاش کرده باشد ، باید به اموری که حافظ این سعادت است بپردازد .

عوامل حفظ سلامتی نفس

همانطور که در قانون پزشکی ، حفظ سلامتی جسم مشروط به استفاده از آن چیزی است که موافق با طبیعت است ، در علم ((اخلاق )) نیز حفظ سلامتی روح ، مشروط به شروطی است که یکی از آنها معاشرت با انسانهای صاحب فضیلت است ؛ زیرا هیچ چیز به اندازه همنشین در آدمی تاءثیر ندارد و باز مشروط به پرهیز از همنشینی با انسانهای عاری از فضیلت و شنیدن سخنان و داستانها و حکایات و اشعار آنهاست ؛ زیرا ممکن است که از شنیدن یکی از اینها در روح اوتیرگی پیدا شود که سالهای سال قابل علاج نباشد . و چه بسا در انسانهایی که فاضلانی چیره دست و عالمانی زبردست هستند اثر بگذارد تا چه برسد به نوجوانان و جوانانی که در آغاز راه هستند . و علّت آن این است که علاقه به لذّتهای جسمی در نهاد آدمیان نهفته شده واگر لجام عقل و زنجیر حکمت نبود ، همه مردم به این امر مبتلا می شدند .

شوخی و مزاح مثبت و منفی

و امّا انس با دوستان حقیقی و مزاح معقول و پسندیده که موجب لذّت مباح و مشروع گردد به گونه ای که تعیین کننده آن عقل باشد نه شهوت ، بسیار خوب و نیکوست ، به شرطی که به افراط یا تفریط کشانده نشود ؛ زیرا شوخی و مزاح نیز مانند سایر اخلاق دارای دو طرف افراط و تفریط است .

طرف افراط آن هرزه گویی و گناه وطرف تفریط آن درشتخویی و تندخویی می باشد که هر دو مذموم و ناپسندند و مرتبه وسط همان خوشرویی و بشاشت و خوش مشربی است که اگر کسی

چنین بود او را ((ظریف )) می نامند .

یکی دیگر از عوامل حفظ ((سلامتی نفس )) ، ملتزم بودن به کارهای پسندیده خواه نظری و خواه عملی است به گونه ای که هیچگاه شانه از زیر بار این تکلیف خالی نکند و خود را محاکمه و مؤ اخذه بنماید . این عمل درست مانند ورزش جسمانی است که پزشکان جسم توصیه می کنند . و البته توصیه پزشکان روح به ریاضت فکری و عملی بیش از توصیه پزشکان جسم به ورزش جسمانی است ؛ زیرا نفس آدمی به گونه ای است که اگر به حال خود گذارده شود و از فکر در حقایق و دقایق روگردانی کرده و به نادانی و کند فهمی دچار می گردد وخیرات عالم قدس ازاو قطع می شود و اگر از اعمال زیبا رخ برتابد ، کسالت و تنبلی پیدا می کند و به هلاکت و سقوط نزدیک می شود ؛ چون دست برداشتن از اعمال شایسته و زیبا به معنای انسلاخ از انسانیت و افتادن در ورطه حیوانیّت است .

امّا وقتی که طالب نوآموز به پرورش فکری و علوم چهارگانه عادت کرده باشد با صدق الفت گیرد و با حق انس پیدا کند و طبعش از باطل وگوشش از دروغ متنفّر گردد و با مطالعه دقیق حکمت بر اسرار و پیچیدگیهای آن آگاه گردد هرگز به غرور و عجب مبتلا نشود هرچند که سرآمد روزگار و یگانه عصر خود گردد زیرا می داند که علم را نهایتی نیست (وَفَوْقَ کُلِّ ذی عِلْمٍ عَلیمٌ )(58) نه از طلب علم باز می ماند و نه به کسی فخر می فروشد .