حج برنامه تکامل صفحه 151

سنگریزه از آن وادی، و سپس حرکت و کوچ از مشعر به منی و اعمال اسرارآمیز منی از افضل عبادات است:

قال رسول اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فِکرَةُ ساعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَنَةٍ. (1) 1

ساعتی اندیشیدن، بهتر از عبادت یک سال است.

امام ابوالحسن الرضا علیه السلام فرموده‌اند:

لَیْسَ الْعِبَادَةُ کَثْرَةَ الصِّیَامِ وَ الصَّلَاةِ وَ إِنَّمَا الْعِبَادَةُ کَثْرَةُ التَّفَکُّرِ فِی امْرِ اللَّهِ. (2) 2

عبادت، زیادی روزه و نماز نیست. همانا عبادت، تفکّر و اندیشه بسیار در کار خداست.

عالم سراسر حکمت خلقت و احکام پر از اسرار شریعت، هر دو، مجالی برای تفکّر انسان باایمان و موجب ازدیاد درجه یقین اوست. عبادت یعنی انسان نواحی وجود خود را در راه خدا به کار بیندازد و شکّی نیست در این‌که اشرف نواحی وجود انسان ناحیه عقل است.

پس به کار انداختن عقل به تفکر در راه خدا اشرف عبادات خواهد بود. عبادتی که به سایر عبادات ما روح می‌بخشد. نماز و روزه ما را و حجّ و جهاد و منبر و محراب و اشک و آه ما، و بالاخره تمام عبادات ما را عبادتی زنده و توأم با عرفان می‌سازد، و از نظر سیر تکاملی و ارتقای روحی انسانی، یکی را برابر با هزار و کمش را بسیار و بی‌شمار می‌گرداند؛ به طوری که جا دارد با کلمه حصرانّما بفرمایند:

إنَّمَا الْعِبادَةُ کَثْرَةُ التَفَکُّر فِی امْرِ اللَّه.

شب مشعرالحرام و تفکّر

راستی که شب مشعرالحرام فرصت بسیار مناسبی برای عبادتتفکّر است. چه آن‌که شب از نیمه گذشته است و غوغا و هیاهوی جمعیت خاموش شده است. آنها که

1- جامع السعادات، جلد اول، ص 165.

2- تحف العقول، ص 325.