نفس و روان و عواطف از دیدگاه قرآن و حدیث صفحه 43

توجه موقت و توجه مستمر به نفس (97)

مشتهيات فاني دنياي فاني زهد ورزيده جز رياضت دادن به نفس و اشتغال به سلوك طريق باطن همّ ديگري ندارند و نيز جاي شك نيست كه اين اشتغال به نفس كار تازه‌اي نيست، زيــرا ادلــه نقلــي و هم‌چنيــن اعتبــارات عقلــي دلالــت دارنــد، بر اين كه اين عمــل از سنــن بشــريت است و از ديــر زمــاني در ميــان افــراد بشر رواج داشته و هر چه ما به عقب برگرديم و تاريخ بشريت را ورق بزنيم باز مسئلــه رياضت به چشم مي‌خــورد و مي‌فهميــم مثــل ايــن كــه ايــن عمــل از سنــن لازم انســانيت بوده است، حتي در قــديمــي‌تــرين عهدي كه بنابر عقيده ما انسان در زميــن مسكن گــرفتــه در بين بشـر رايـج بــوده اســت. (1)

(98) نفس و روان و عواطف

توجـه به نفس و سير و سلوك روحـاني در جوامع تاريخي و مذهبي

اگر ما در ملل و اديان مانند، برهمني و بودائي و ستاره‌پرستي و ماني و مجوسي و يهــودي و مسيحيــت و اســلام دقــت به عمــل آوريــم، خـواهيــم ديد كه براي اين امر مهم يعني به دست آوردن معرفت نفس و تحصيل آثار آن، نهضت‌هاي عميق و ريشه‌دار بوده است ولو اين كه اين رغبــت و نهضــت به يك صــورت نبوده، بلكه از جهت اوصاف و كيفيــت تلقيــن و تقــويم مختلــف بوده‌اند، الاّ اين كه همه آن‌ها دعوت تــزكيـه نفـس را داشته‌اند. ذيلاً مختصري از شرح آن بيان مي‌شود:

1 ـ برهمائي: برهمائي كه مذهب هند قديم بوده است، گو اين كه در توحيد و

توجه‌به‌نفس‌وسيروسلوك‌روحاني‌درجوامع‌تاريخي... (99)

نبوت با اديان صاحب كتاب مخالف است، لكن همين كيش هم مردم و مخصوصا خود بــراهمــه را دعــوت به تــزكيـه نفس و تطهيـر باطن مي‌كرده است.

اما ساير مذاهب كه هندي‌ها دارند، از قبيل جوكيه كه اصحاب نفس و اوهامند و اصحاب روحانيت و اصحاب حكمت و ديگران، براي هر يك از اين طوايف نيز رياضت‌ها و اعمال شاقه مخصوصي هست. هيچ‌كدام از اين‌ها از يك نحوه گوشه‌گيري و تحريم لذايذ شهوانـي و جلوگيري نفس از تمتع از آن، خالي نيستند.