نفس و روان و عواطف از دیدگاه قرآن و حدیث صفحه 48

ركون و اعتماد به قدرت مطلقه الهي به هر درجه كه در انسان بالغ شود، به همان انــدازه اشيــاء بـرايش رام و منقـاد مي‌شـوند.

آثار ديني اعمال و عبادات و هم‌چنين آثار رياضت‌ها و مجاهدات چنان است، كه بين آن‌ها و نفس انساني روابط معنوي و باطني برقرار شده و در حقيقت اشتغال به آن عبادات و رياضات به هرمقدار كه باشد، اشتغال به امر نفس است و اگر كسي گمان كند كه آثار اخروي اين عمل مانند، رَوح و ريحان و جنّت و نعيم و يا آثار غريب دنيوي‌شان

كه هيچ يك از اسباب طبيعي نمي‌تواند آن آثار را نتيجه دهد، مانند تصرف در ادراكات نفوس و در انواع ارادات آن‌ها و تحريكات بي‌محرك و هم‌چنين اطلاع بر ما في‌الضمير و حوادث آينده و اتصال به روحانيات و ارواح و امثال اين‌ها از امور غريب، تنها اثر اعمال و رياضات هستند نه از آثار نفس و خلاصه چنين پندارد، كه اين رابطه سببي و مسببي رابطه‌اي است بين اسكلت ظاهري اعمال نام‌برده و نتايج نام‌برده، نه اين كه از آثار و

(110) نفس و روان و عواطف

شؤون باطني نفس باشد و يا خيال كند كه حتي بين اين آثار غريب و بين عمل هم رابطــه‌اي نيســت بلكــه بدون هيچ رابطه و به صرف اتفاق اين آثار دنبال آن اعمال موجود مي‌شود، يا صرفا به اراده پروردگار و بدون اين كه اثر خاص اين اعمال باشد، دنبــال آن اعمـال مــوجــود مي‌شـود، چنين كسي در حقيقت خود را گول زده است. (1)

تفاوت ديـن بـا عـرفان و تصوف يا معرفت نفس

نبايد اشتباه كرد، كه دين عبارت است از عرفان و تصوف، يعني معرفت‌النفس. زيرا

ارتباط باطني نفس با آثار عبادت و رياضت (111)

چيزي كه دين عهده‌دار آن است عبارتست از بيان اين كه براي انسان سعادتي است حقيقي نه موهوم، و اين سعادت را نمي‌توان به كف آورد، مگر به‌وسيله خضوع در برابر مافوق‌الطبيعه؛ و قناعت نكردن به تمتعات مادي.