معرفت نفس و حشر صفحه 273

زینت ما می گردد- و میوه های بهشت همه از حقیقت آن درخت است، همچنان که خود او بهشتی است مثل هسته ی خرما که درخت خرما را به بار می آورد و آن درخت خرما، خرماهایی مشتمل بر هسته را به بار می آورد.»

آنچه از کلام او استفاده می شود این است که شجره ی طوبی اصول معارف حقیقی و اخلاق حسنه است که همه ی این ها زینت و غذا و لباس نفوسِ قابل اند. همان طور که آنچه بر زمین است زینت و غذا و لباس زمین است و چون زمینِ این درخت، نفوس ماست و خداوند آن را در نفوس ما غرس کرد و زینت داد حتماً سنخ آن از سنخ آراستنی های علوم و معارف و اخلاق های نیکوست و آن غذای ما است زیرا غذای نفس، علوم و لباس نفس، تقوی است.

کیفیت تجدید احوال و آثار اهل بهشت و دوزخ

در مورد اهل آتش و تجدید احوال آن ها و تبدیل پوست ها و استحاله ی بدن ها و دگرگونی از صورتی به صورتی دیگر آیه قرآن روشن گر است، آن جاکه فرمود: «کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ»(1) هر موقع پوست آن ها بریان شود به جای آن پوست دیگری می رویانیم تا عذاب را بچشند زیرا که طبیعت آن ها از قوای جسمانی مادی است و چون ماده را از حرکت گریزی نیست در نتیجه تبدیل بدن های اهل آتش را از صورت این تغییر نباید جدا دانست و حالشان همواره بین حیات و مرگ است و همیشه از حیات خالص محرومند، همچنان که نعمت های دنیا با سختی و محنت ممزوج است، زیرا که این ها توفیق خروج از حکم طبیعت را نیافته اند و به همین جهت از عذاب آتش نجات نیافته اند و اگر صورت یا نشئه ای برای آن ها تغییر می یابد حدّ و قدر آن به ازاء تغییر و تبدیل صور افلاک و کواکب و خاموشی و کدورت آن هاست. چنانچه خداوند فرمود: « فَأَمَّا الَّذینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فیها زَفیرٌ وَ شَهیقٌ * ِ خالِدینَ فیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّکَ»(2) آنان که شقی گشته اند در آتش اند و در آتش برای آن ها زفیر و شهیق است که همچون آتش