دانستنیهای علوی1 صفحه 288

معانی و اطلاقات عقل

مقدمه

در مقدمه و نیز بحث از معانی اصطلاحی عقل اشاره شد که از عقل تفسیرهای مختلفی ارائه شده است. برخی از این تفسیرها، قابلیت و کارکرد خاصی رابرای عقل مورد توجه قرار می دهند و دیگر قابلیت های عقل را انکار می کنند. رأی هیوم که پیش از این توضیح داده شد، مثال گویایی در این باب است. اکنون می کوشیم تا کارکردهای مختلف عقل را که در سخنان امام علی علیه السلام مطرح شده است، بازگوییم وبررسیم.

1. کارکرد نظری عقل

درباره کارکرد نظری عقل می توان به دو گونه روایات از حضرت امیرعلیه السلام استناد جست: بخشی از احادیث، مطلق علم و آگاهی و حکمت را از آثار عقل و تعقل برمی شمارند. این احادیث می توانند شامل علم و حکمت نظری نیز باشند؛ اما پاره ای از احادیث قابلیت هایی همچون خودشناسی و خداشناسی و دین شناسی را از آثار عقل می دانند. این احادیث، کارکرد نظری عقل را می نمایانند. در این جا از هر دو دسته احادیث، چند نمونه را ذکر می کنیم: عقل، اصل و منشأ علم و دعوت کننده به فهم است. (44) آن که تعقل کند، آگاهی می یابد. (45) با عقل کنه حکمت به دست می آید. (46) برترین عقل، خودشناسی است. (47) برترین عقل، شناخت حق با حق است. (48) با عقول، شناخت خدا محکم و پایدار می شود. (49) با نشانه های تدبیر که به ما نمایاند، بر خردها آشکار گردید. (50) مؤمن به خدا ایمان نمی آورد، مگر این که تعقل کند. (51) دین و ادب، نتیجه عقل است. (52) بدین سان امام علی علیه السلام دستیابی به علم و حکمت و خودشناسی و خداشناسی و دین شناسی را از رهگذر عقل می دانند. که کارکردی نظری است.

البته همان گونه که در بحث «عقل و دین» خواهیم گفت، دین مکمل عقل است و ارتباطی خاص و دوسویه میان عقل و دین وجود دارد.

2. کارکرد عملی عقل

احادیثی که از امام علی علیه السلام در زمینه نقش ارزشی و اخلاقی و عملی عقل وارد شده است، بیش از احادیث بیان کننده کارکردهای دیگر عقل است. در این جا تنها چند نمونه ذکر می شود و در ادامه نیز به احادیث دیگری در این زمینه اشاره خواهد شد. حضرت در این باره می فرمایند: کمال نفس باعقل به دست می آید. (53) ادب در انسان همچون درختی است که اصل و ریشه آن عقل است. (54) اخلاق نیکو از میوه های عقل است. (55) عقل، درختی است که میوه اش سخاوت و حیا است. (56) میوه عقل، مدارا کردن با مردم است. (57) جوانمردی انسان به اندازه عقل اوست. (58) عقل، دوری جستن از گناه است. (59) با افزایش عقل، حلم و بردباری افزایش می یابد. (60) میوه عقل، راستگویی است. (61) اطاعت از خدا به اندازه عقل است. (62) آن که عقلش کمال یابد، رفتارش نیکو گردد. (63) از نشانه های عقل، عمل به عدالت است» . (64) بدین سان عقل، خوب و بد افعال را به انسان می نمایاند و کمال آدمی و فضایل اخلاقی همچون ادب و حیا و سخاوت و مدارا و جوانمردی و حلم و راستگویی و عدل به وسیله عقل شناخته می شوند.

3. کارکرد ابزاری عقل

آنچه به عنوان عقل معاش و نیز عقل ابزاری در احادیث امام علی علیه السلام آمده است، با عقل ابزاری مطرح شده در آثار هیوم و دیگران که معطوف به دنیا و معاش است و تلقی رایج از عقل ابزاری نیز همان است متفاوت است. در این جا می توان ابتدا تعریفی عام از عقل ابزاری که هدفش معاش است، مطرح کرد و