دانستنیهای علوی1 صفحه 336

در نظام های اجتماعی، انگیزه کار در قشرهای متوسط، تحصیل درآمد است، و در قشر مرفه، کسب موقعیت اجتماعی؛ زیرا برخی مشاغل می تواند موقعیت اجتماعی ویژه در پی داشته باشد. معمولا در نظام های اجتماعی قدرت سالار، هر شغلی که به رأس هرم قدرت، بیش ترین ارتباط و تعامل را داشته باشد، موقعیت اجتماعی مهم تری را فراهم می سازد. بر همین اساس تنها انگیزه کار، همیشه تحصیل درآمد نیست، بلکه گاه کسب موقعیت اجتماعی است. (28) در این گونه نظام ها ممکن است فردی توان لازم کاری یا امانت و درستکاری شغلی را نداشته باشد ولی مسئولیت آن کار را به عهده گیرد و این پدیده معمولی و متعارفی است که نیاز به بحث ندارد. در نظام های اجتماعی شایسته سالار، شایستگی شغلی و مهارت، عامل

تعیین کننده است. کسی که شغلی را عهده دار می شود، توان همه جانبه آن کار را باید داشته باشد؛ بدون این توان، شایستگی معنا ندارد. اکنون مفهوم تقوای اجتماعی کار، معطوف به شایستگی کار به معنای غنی آن است. ممکن است از واژه «تقوا» و «شایستگی کاری» چنین فهمیده شود که مراد رعایت حدود شرعی و قانونی کار است؛ یعنی هرکس تا آن جا که برای او مقدور است، این حدود را مورد توجه قرار دهد و در میدان کار آنها را زیرپا نگذارد؛ ولی چنین تفسیری نمی تواند حدود توان و قدرت کاری را هم پوشش دهد. مثلا اگر پزشکی حدود شرعی و قانونی کار خود را رعایت کند و دست به کار طبابت شود، هرچند توان متعارف این شغل را نداشته باشد، بر اساس این تعریف باید بتوان گفت که تقوای پزشکی را رعایت کرده است؛ اما اگر توان و مهارت کاری را در مفهوم تقوای کاری وارد کنیم، این مفهوم در نهان خود دو عنصر را به یک نسبت شامل می شود: یکی امانت داری که همان رعایت حدود شرعی و قانونی کار است، و دیگری توان و مهارت کاری. تقوای کاری در روابط اجتماعی می طلبد که نسبت به آن کار هم درست کار و امین بود و هم توان مند و ماهر، و به طور طبیعی هر مقدار که مهارت بیش تری باشد، خدمت بیش تری می توان به جامعه ارائه داد و هر مقدار که بتوان خدمت بیش تر و حساس تری ارائه داد، فضیلت وتقوای بیش تری را کسب کرده ایم.

در این صورت موقعیت اجتماعی مهم تری را در نظام شایسته سالار تحصیل کرده ایم. ولی این موقعیت اجتماعی دقیقا در گرو کیفیت بهتر کار هم

از جهت مهارت و هم از جهت درستکاری است. با این رویکرد در درک مفهوم تقوا و جامعیت آن، باید شیوه امام علی علیه السلام را در مورد کار و تلاش تفسیر کرد، و آن را الگو و هنجار کاری جامعه قرار داد؛ چه این که کار و تلاش آن حضرت، نمادی از مهارت و درستکاری و اخلاص است.

گفتار سوم: رویکرد اقتصادی به کار، اشتغال و تولید

مقدمه

نامه امام علی علیه السلام به والی شایسته خود، مالک اشتر را می توان منشور حکومت و تبیین دیدگاه های آن حضرت در مسائل گوناگون حیاتی جامعه دانست. در ابتدای این منشور، اهداف کلی آن و آن گاه راهکارهای تحقق آنها را بیان فرموده اند.

این اهداف عبارتند از: جبایه خراجها، وجهاد عدوها، واستصلاح اهلها، وعماره بلادها. (29) فرایند «عمارت بلاد» بدون «استصلاح مردم» و تربیت و تعلیم افراد جامعه ممکن نیست؛ همچنان که تربیت و تعلیم در جامعه بدون تأمین امنیت (جهاد عدو) و تأمین مخارج این اهداف (جبایه خراج) امکان ندارد.

جا دارد ارتباط منطقی و واقعی و نظامدار بین هریک از این اهداف را با یکدیگر از یک طرف، و ارتباط آنها را با راهکارهای آنها از طرف دیگر، مورد توجه قرار داد؛ زیرا در یک ساختار و چینش خاص، این اهداف و راهکارها زمینه پیدایش و ظهور دارند؛ مثلا آبادانی شهرها، در هر مرحله تاریخی یک پدیده اجتماعی است که در سایه اشتغال تحقق می یابد. اشتغال یعنی تأمین تقاضای کار از طریق نیروی انسانی که در جانب عرضه، جویای کار است.

در صورتی که تولید کالا و خدمت در سطح جامعه پویایی لازم را نداشته باشد، تقاضای مؤثر برای عامل کار شکل نمی گیرد و درنتیجه جامعه با