دانستنیهای علوی1 صفحه 351

در هر دسته است.

اینک از منافقانی سخن خواهیم گفت که شک و تردید آنان نه در اعتقادات ظاهری که در توحید واقعی است و از این رو در معاشرت ها و رفتارهای اخلاقی اجتماعی خود، به شرک خفی و ریا گرفتار آمده اند.

2. 1 آراستگی دروغین

انسان منافق، تنها در اندیشه حفظ خویش و نشان دادن چهره ای مقبول از خود است. او باید چنین باشد؛ زیرا در صورت کشف باطن و حقیقت او، نه کسی با او دوستی می کند و نه محبت کسی را جلب می کند. او باید چنان ظاهر را بیاراید و خود را آراسته به سجایای اخلاقی نشان دهد که دیده ها از ظاهر او به باطنش نپردازند. از آن رو او به دروغ و نیرنگ متوسل می شود تا زیورهای بدلی بر روح خود بیاویزد و به جای پیراستن جان، عیان را بیاراید. سخن امام علی علیه السلام در همین باب است: بالکذب یتزین اهل النفاق؛ (45) «منافقان به دروغ، خود را می آرایند.» و المنافق قوله جمیل و فعله الداء الدخیل؛ (46) «منافق، گفتارش زیبا و کردارش بیماری درون است.» منافق زیبا می نماید و زیبا می گوید تا بیماری درونی خویش را بپوشاند و هدف خود را مخفی نگاه دارد، و تا آن جا که بتواند در دل ها نفوذ کند و انسان ها را بفریبد و به کام خود برسد. زیبا و شیوا سخن گفتن در همه جامعه ها و برای همه انسان ها جذاب بوده و شگرد همیشگی رهبران و افراد سودجو است. این ویژگی، شباهت بسیاری به خصلت دیگر منافقان، یعنی چاپلوسی و تملق دارد.

2. 2 چاپلوسی

منافقان در روابط اجتماعی خود بدون آن که به ضوابط اخلاقی پایبند باشند و تنها برای کسب منفعت آنی و زودگذر دنیایی، خود را به قطب های قدرت در جامعه نزدیک می کنند و با به کار بستن شیوه های غیر اخلاقی از دروغ و ریا گرفته تا تملق و ثنا خود را در دل صاحبان مال و مقام جای می دهند.

اینان که راه نفوذ در دیگر انسان ها را آموخته و نقطه ضعف و قوت هرکسی را پیدا کرده اند، با ستایش ها و تملق نابجا، دامی پنهان می گسترند و شکار خود را صید می کنند. با گستاخی و بی شرمی داد سخن می دهند، و ناکرده را کرده و ناگفته را گفته جلوه می دهند و خود و ممدوح خود را به شقاوت می اندازند. امام علی علیه السلام این ویژگی ترکیبی منافق را چنین بیان کرده است: «منافق، بی شرم، کودن، چاپلوس و تیره بخت است.» (47) گفتنی است که سرکرده منافقان مدینه، عبدالله بن ابی سلول نیز با همین شیوه قصد اغفال علی را به خیال خود می کند؛ اما با کلام کوبنده حضرت روبه رو می گردد «ای عبد الله، تقوا پیشه کن نه نفاق که منافق بدترین آفریده خدا است.» (48) شاید حدیث دیگر امام علیه السلام نیز ناظر به همین ویژگی باشد؛ آن جا که می فرماید: المنافق لسانه یسر وقلبه یضر؛ (49) «زبان منافق شادمان می کند و دلش زیان می رساند.» در حدیث دیگری که نفس اماره را به منافق تشبیه کرده است، وجه شبه آن دو را تملق نام می برد. (50)

2. 3 چندرنگی

از آن جا که منافق در زندگی و اعتقادات خود، مردد و مذبذب است و وابستگی عقیدتی به هیچ مکتبی ندارد، در زندگی روزمره و معاشرت اجتماعی خود نیز ثابت و استوار نیست و همواره به رنگ های محیط، گروه، دوستان و آشنایان درمی آید. اگر روزی، توانگری و گشاده دستی و خرج و انفاق در راه و کار مخصوصی، رواج یابد، او را از توانگران و سخاوتمندان می بینم و اگر روزگاری، درویشی و صوفیگری سکه رایج بازار فخر فروشان گردد، او را با کشکول

گدایی مشاهده می کنیم. این تلون و رنگ به رنگی به منافق امکان زیستن و ایمنی می دهد؛ زیرا شناخته نمی شود و همرنگی با محیط، او را یکی از اجزای حقیقی و درست کار پیرامونش نشان می دهد. او به واقع بی رنگ و بی چهره است و هرلحظه و هرجا به مقتضای حال رنگ عوض می کند. نه عقد قلبی دارد که بر آن بایستد و نه جوهره ای که با رنگ خود نمایان شود. منافق با این کار از دنیای خود محافظت می کند؛ چهره ساختگی اش را پوششی برای درون نازیبایش می سازد؛ اظهار خیر می کند، اما در باطن جز شر و زشتی ندارد. (51) برخلاف شخص تقیه کننده که باطنی نیکو و سیرتی زیبا دارد، اما در تنگنای زمانه و فشار روزگار، خود را بد سرشت و زشت نشان می دهد تا در نهان دین خود را حفظ کند. منافق با جماعت، همرنگ است و اگر بمیرد، بر خاکستر و یا خاک کردنش میان هندو و مسلمان نزاع درمی گیرد. هیچ کس او را دشمن خود نمی پندارد و او نیز دشمنی اش را بروز نمی دهد. او مبنایی برای رعایت امور اخلاقی ندارد و به فرموده امام علی: عاده المنافقین تهزیع الأخلاق؛ (52) «به تغییر همواره خلق و خوی خود، عادت کرده است.»