دانستنیهای علوی1 صفحه 388

قرآن کریم فی ء را در سوره حشر چنین معرفی می نماید:

وما أفاء الله علی رسوله منهم فما أوجفتم علیه من خیل ولا رکاب ولکن الله یسلط رسله علی من یشاء والله علی کل شی ء قدیر ما أفاء الله علی رسوله من أهل القری فلله وللرسول ولذی القربی والیتامی والمساکین وابن السبیل کی لا یکون دوله بین الأغنیاء منکم (75)

محققان درباره مفهوم فی ء در آیه شریفه و روایات، نظرهای مختلفی داده اند. (76) شاید با توجه به

ظاهر روایات بتوان گفت فی ء شامل غنائم جنگی، انواع انفال، خراج و جزیه می شود. آیه انفال در غنائم جنگ بدر نازل شده است، اما بعد از آن لفظ انفال در اموالی که از طریق غیر جنگ به دست آمده، استعمال شد. بنابراین بر خراج و جزیه اطلاق نمی گردد. غنائم جنگی نیز قسیم انفال و فی ء است و بر حسب استعمالات شایع، لفظ فی ء مساوی با لفظ انفال و یا اگر خراج و جزیه را شامل انفال ندانیم اعم از آن است. فی ء و انفال نیز قسیم صدقات و خمس اند. (77) البته فی ء در سخنان متعدد امیرالمؤمنین علیه السلام گویا شامل غنائم جنگی نیز می شود. (78) امام علیه السلام در نامه ای به یکی از کارگزاران خود که در اموال عمومی خیانت کرده بود فی ء را ملک مجاهدان بر می شمارد: … تبتاع الإماء و تنکح النساء من أموال الیتامی والمساکین والمؤمنین والمجاهدین الذین أفآءالله علیهم هذه الاموال. (79) تو چگونه از مال یتیمان، مساکین و مؤمنان مجاهد که خداوند این اموال را بدانان بازگرداند کنیز می خری و زنان به نکاح درمی آوری؟ به هر روی امام علیه السلام هر یک از منابع مالی را به طور جداگانه بیان می کند؛ چنان که آیه شریفه انفال را این گونه شرح می دهد: ان للقائم بامور المسلمین الانفال التی کانت لرسول الله، قال عزوجل یسألونک عن الانفال قل الانفال لله و الرسول. فما کان لله و لرسوله فهو للامام. (80) در طلیعه نامه خود به مالک اشتر نیز وظیفه او را جمع آوری خراج (و جبایه خراجها) برمی شمرد. (81) جزیه نیز از منابع مالی حکومت اسلامی است که از اهل ذمه گرفته می شود.

زکات و صدقات.

خمس.

غنائم جنگی.

فی ء که شامل خراج و جزیه می شود.

انفال.