دانستنیهای علوی1 صفحه 500

نظریه سوم، که عبادت را چند مفهومه گرفته است، هر چند ممکن است صحیح باشد، اما سؤال اصلی این است که

مفهوم اولی و شایع عبادت کدام است؟

به عبارت دیگر، عبادت ممکن است معنای حقیقی اولی و ثانوی داشته باشد، در این صورت باید مفهوم متداول و نخستین آن که بدون قرینه از آن فهمیده می شود روشن گردد.

نظریه چهارم، یعنی عملی که با قصد قربت و جهت گیری الاهی باشد، مورد قبول اکثر عالمان فقه و اصول (6) و برخی دیگر است. (7) به نظر می رسد این معنا نزدیک ترین معنا به مفهوم عبادت باشد، با این توضیح که، بنابر اینکه مفهوم اصلی عبادت خضوع و خشوع باشد، منظور از آن خضوعی است که همراه با نوعی «تقدیس» (8) باشد، یعنی خضوعی که با اعتقاد به الوهیت و ربوبیت معبود (9) انجام شود (10) زیرا اگر خشوع توأم با تقدیس (به مفهومی که بیان شد) نباشد، مثلا در برابر انسانی (11) خضوع کند، مصداق «ادب» و احترام است، نه «عبادت» . شاید مقصود برخی اهل لغت و تفسیر که عبادت را به مفهوم «نهایت خضوع» (12) یا «اطاعت خاشعانه» (13) دانسته اند نیز همین معنا باشد (14).

این مفهوم، لااقل معنای حقیقی اولی و شایع عبادت است (15) و اگر معنایی درگیر چون خضوع، اطاعت و … دارد، معنای حقیقی ثانوی (یا مجاز) است (که نیاز به قرینه دارد) (16).

یادآور می شود، منظور از «قصد قربت» در تعریف عبادت، آن است که عمل، انگیزه و جهت الاهی داشته باشد، اعم از اینکه به خاطر محبت و رضای حق باشد یا امتثال امرا و یا شکرگذاری به درگاه او یا دستیابی به بهشت یا فرار از عذاب و … (توضیح بیشتر خواهد آمد).

معادل فارسی لفظ عبادت را برخی

«بندگی» و «پرستش» دانسته اند (17) همان طور که توضیح داده شد، واژه عبادت، بر نوعی «تقدیس» دلالت دارد، در حالی که واژه «بندگی» (بدون قید) فاقد این ویژگی است، از این رو در مورد بندگی انسان ها نسبت به یکدیگر نیز فراوان استعمال می شود، که مرادف «بردگی» و «غلامی» است (18) (و در بخش بعد به آن اشاره می شود). البته اگر از واژه «بندگی»، بندگی خاص، یعنی «بندگی خداوند» اراده شود، دلالت بر تقدیس می کند، لکن چنین معنایی از لفظ «بندگی» (بدون قید) فهمیده نمی شود. اما کلمه «پرستش»، به مفهوم عبادت نزدیک تر است، زیرا مشتمل بر ویژگی «تقدیس» نیز هست. (19)

واژه «عبودیت» نیز (همانند عبادت) در اصل، به نظر بسیاری از واژه شناسان، به مفهوم «خضوع» است. (20) و در استعمال متداول آن، معانی متعددی چون خضوع (21) (که همان معنای اصلی است)، اطاعت، (22) پرستش گفته شده است. (23) برخی نیز «عبودیت» را مرادف با «عبادت» دانسته اند. (24) همان طور که هر «اطاعتی» نیز عبودیت نیست (هر چند عبودیت بدون اطاعت معنا ندارد). نظر دیگر، که عبودیت را مرادف عبادت دانسته است، نیز با کاربردهای این واژه سازگار نیست. زیرا لفظ «عبادت»، در استعمال شایع آن، نوعا درباره خدا به کار می رود، (25) درحالی که لفظ «عبودیت» در مورد انسان نیز فراوان استعمال می شود. در برخی دعاها آمده است « … ای کسی که یوسف را بعد از عبودیت [بردگی ] پیامبر قرار دادی» . (26) در کتابهای فقهی نیز عبودیت در مورد غلام و برده استعمال شده است. (27)

به نظر می رسد واژه «عبودیت» به دلیل کاربردهای آن به مفهوم «بندگی»، «بردگی»، «مملوکیت»، «عبدیت» و مانند آن