دانستنیهای علوی1 صفحه 509

گفته شد عبادت عملی است که جهت و انگیزه الاهی دارد. (93) همان گونه که اشاره شد، عبادت جایگاه مهم و اساسی در آموزش های انبیاء دارد و یکی از پیام های اصلی آنان را تشکیل می دهد: «[خداوند، پیامبر را] به سوی مردم فرستاد … تا آنها را به توحید و … عبادت خود دعوت کند» . (94) بخش مهمی از برنامه ادیان الاهی را «عبادات» تشکیل می دهد، چنانکه خود پیامبران و امامان نیز همواره از عابدترین مردم بوده اند. بنابراین «دین شناسی» بدون «عبادت شناسی» ممکن نیست، همان گونه که «علی شناسی» بدون عبادت شناسی وی میسر نیست.

فلسفه عبادت

یک پرسش اساسی در مورد عبادت این است که چرا انسان باید خدا را عبادت کند؟ و به تعبیر دیگر، فلسفه عبادت چیست؟

پاسخ این پرسش را باید در حقیقت انسان و ساختار وجودی وی جستجو کرد.

از دیدگاه ادیان الاهی انسان هر چند در جهان مادی زندگی می کند و محکوم قوانین آن است، اما شخصیت اصلی او را بعد روحی و معنوی وی تشکیل می دهد که انتساب ویژه به خداوند دارد: « … سپس [خداوند] از روح خود در آن [کالبد انسان ] دمید» . (95) همین ویژگی یعنی حامل روح الاهی بودن است که با انسان شخصیت خاص و ممتاز بخشیده است و او را سرشار از استعدادهای توحیدی و معنوی کرده است. عبادت و پرستش (همان گونه که گفته شد) برای انسان به مقتضای ساختار وجودیش کمال است و عامل به فعلیت رسیدن استعدادهای شگرف معنوی اوست. مولا می فرماید: «یاد خدا نور و رشد است» . (96) از این رو تکامل همه جانبه انسان، بدون عبادت هرگز تحقق پیدا نمی کند.

اگر کسی فرضا در ابعاد دیگر به کمال برسد اما اهل عبادت نباشد، فرد ناقصی است که بخش اصلی وجود او و استعدادهای مربوط به آن راکد و غیر فعال مانده است. عبادت به گفته مولا «غذای روح» است (97) و کسی که از این غذای معنوی بی بهره باشد، روح او رشد نخواهد کرد.

از دیدگاه امیرالمؤمنین علیه السلام انسان برای تکامل آفریده شده است و این تکامل از طریق «عبادت» امکان پذیر است؛ بنابراین می توان گفت: اساسا انسان برای عبادت خلق شده است، چنان که مولا می فرماید: « … [خداوند] شما را برای عبادت خویش آفرید» . (98) قرآن نیز می فرماید: «جن و انس را جز برای عبادت خود نیافریدم» . (99) بنابراین عبادت برای انسان یک نیاز روحی و یک ضرورت تکاملی و در عین حال هماهنگی با آفرینش است.

عبادت فطری

شهید مطهری (قده) در زمینه پرستش فطری (100) سخنانی دارد که خلاصه آن این است: انسان دو نوع پرستش دارد، پرستش آگاهانه و پرستش ناآگاهانه (همان گونه که دو نوع خداشناسی دارد، خداشناسی آگاهانه و خداشناسی ناآگاهانه). عبادت ناآگاهانه مربوط به ضمیر ناخودآگاه انسان است. ایشان با بیان این شعر:

همچو میل کودکان با مادران