دانستنیهای علوی1 صفحه 587

امام علی (علیه السلام) جهان و همه موجودات آن را ملک طلق خدای متعال می داند. هستی انسان و تمام قوا و نیروهای روحی و جسمی انسان از آن خداست: «له ما فی الارضین و السماوات» (103)؛ هر چه در آسمان ها و زمین است ملک خداوند متعال می باشد.

شایان ذکر است که مالکیت خدا از سنخ مالیکت اعتباری، همانند مالکیت انسان بر اشیا نیست، بلکه مالکیت تکوینی است. چنین مالکی انسان را خلق کرد و او را به عنوان بهترین مخلوق خود امتخاب نمود و بار مسؤولیت اطاعت و فرمانبرداری اختیاری را بر عهده او قرار داد. حضرت (علیه السلام) در یکی از خطبه های نهج البلاغه در مورد آفرینش انسان می فرماید:

هنگامی که خدای متعال زمینش را بگسترد و فرمان خود را روان ساخت. آدم (علیه السلام) را از میان آفریدگان خود برگزید و او نختسین آدمیان بود. در بهشت خود

جایش داد و عیش او مهیا گردانید و به او آموخت که از چه کارهایی پرهیز کند و گفتنش که اگر چنان کارهایی از او سر زند مرتکب معصیت شده است و مقام و منزلتش به خطر می افتد. ولی آدم به کاری که خداوند از آن نهیبش کرده بود، مبادرت ورزید، زیرا علم خدا از پیش بدان تعلق گرفته بود. هنگامی که آدم توبه نمود خداوند او را به زمین فرستاد تا زمینش را با فرزندان خود آباد سازد و از سوی خدا بر بندگانش حجت و راهنما باشد. (104)

در این گفتار حضرت (علیه السلام) هم به مقام والای او که از میان همه آفریدگان الهی انتخاب شده است، اشاره می کند و هم به وظایف سنگین آدم و فرزندانش نسبت به مسئوولیت اطاعت خدای متعال. این جایگاه و مسئوولیت انسان در قرآن صامت هماهنگ با بیان قرآن ناطق علی (علیه السلام) چنین آمده است: «هوالذی جعلکم خلائف الارض.»؛ اوست خدایی که شما را جانشین خود در زمین قرار داد.

هم تمام چیزها از آن خدای متعال است و هم انسان جانشین خدا در زمین و مسؤول در قبال اوست. خدا حق دارد از همه تصرفات ما در مال و دارایی، و در فکر و اندیشه پرسش نماید و برای هر نوع تصرفی به او کیفر یا پاداش دهد. یعنی این دو ویژگی: مالکیت خدا بر جهان و انسان، و خلیفه و منتخب خدابودن انسان به طور منطقی دو نتیجه ذیل را به دنبال خواهد داشت:

کرده است.

این دیدگای امام علی (علیه السلام) با دیدگاه متعارف در اقتصاد مسلط جهان بسیار متفاوت است. چنان که پیش از این بیان شد، مکتب لیبوالیسم، انسان را مالک مطلق مال و قوای فکری و جسمی خود می داند و در پی گیری منافع فردی خود و روش پی گیری آن هیچ گونه مسؤولیتی در برابر خدا، جامعه و دولت ندارد. همین دیدگاه به عنوان یکی از مبانی ایدئولوژیک آزادی فعالیت اقتصادی، عدم دخالت دولت و مالکیت خصوصی گسترده در نظام اقتصاد سرمایه داری لیبرال می باشد. اما با پذیرش دیدگاه امام علی (علیه السلام) در مورد انسان، نفی امور سه گانه فوق، امری مسلم شمرده می شود چرا که چنان آزادی در صحنه فعالیت های اقتصادی به انسان مسلمان داده نشده است؛ بلکه آزادی در کادر محدود، دخالت دولت در اقتصاد و مالکیت مختلط از اموری است که یک انسان مسلمان در فعالیت های اقتصادی ملتزم به آن خواهد شد. (105)