دانستنیهای علوی1 صفحه 590

به دیگران: «کل انسان الزحناه طائره فی عنقه»؛ (117) هر انسانی، به نظر می آید که کلام ذیل از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز بر این نظریه دلالت کند:

ای مردم! خوشا به حال کسی که پرداختن به عیب خود او را از عیب دیگر مردم بازمی دارد و خوشا به حال کسی که در خانه اش بماند و روزی خود بخورد و به طاعت پروردگارش مشغول باشد و بر گناهان خود بگرید. چنین کسی، هم به کار خود پرداخته و هم مردم از او آسوده اند. (118)

هر چند مهم ترین پیام حضرت (علیه السلام) در این بیان، توجه انسان به کانون وجود خویش وعدم پرداختن به عیب و آزار دیگران است، ولی به تبع این امر از این گفتار نیز فهمیده می شود که اگر می خواهی سعادتمند گردی و واجد شخصیت برجسته گردی باید بدانی که هماهنگی با اهداف، نوع زندگی و … عموم مردم فائده ای برای تو ندارد. همین مقصود در روایت کوتاه دیگری از معصوم (علیه السلام) چنین بیان شده است؛ «کن فی الناس و لا تکن معهم.» (119) در میان مردم زندگی کن، اما به نحوی که با آنها همراه نباش.

می توان دلالت گفتار علی (علیه السلام) را در باب نظریه اصالت فرد با آیه دیگری از قرآن مچید مورد تأیید قرار داد: «هر کس هدایت یابد برای خود هدایت شده و هر کس گمراه گردد به زیان خود گمراه می شود و من مأمور [به اجبار] شما نیستم.» (120)

بنابراین از دیدگاه امام علی (علیه السلام) هم افراد دارای هویت حقیقی و فردی هستند و هم هویت جامعه که از قدر مشترک و وجه غالب هویت افراد جامعه انتزاع می شود.

یعنی می توان گفت که علی (علیه السلام) نظریه اصالت فرد و جامعه را ارائه می دهد: افراد در جامعه دارای شخصیت مستقل هستند، اما در عین حال از یکدیگر اثر می پذیرند. به سبب همین تأثیر و تأثر بیشتر افراد از اندیشه ها، عواطف، باورها و آداب و رسوم و منافع مشترک برخوردار می شوند و زمینه انتزاع روح جمعی یا هویت جامعه فراهم می آید؛ زیرا هویت جامعه از قدر مشترک هویت افراد انتزاع می شود. بنابراین، هویت جامعه نه امری موهوم است و اعتباری، و نه حقیقی مستقل از هویت افراد، بلکه امری انتزاعی است؛ یعنی خودش د رخارج وجود ندارد، ولی منشأ انتزاعش حقیقی است.

هر چند این روح جمعی از قدر مشترک هویت افراد انتزاع می شود؛ ولی در عین حال، بر هویت افراد نیز تأثیر می نهد و آنان را به موافقت با خود می خواند. طولی نمی کشد که فرد احساس می کند روح جمعی حاکم بر جامعه بخشی از شخصیت او شده است؛ مانند بیش تر افراد جامعه می اندیشد، احساس می کند و واکنش نشان می دهد. البته برخی از افراد از چنان توانی برخوردارند که می توانند بر این روح جمعی اثر گذارند و اندیشه ها، عواطف و به طور کلی فرهنگ جامعه را عوض کنند. (121)

پی آمدهای دیدگاه علی (علیه السلام)

بر اساس نظریه اصالت فرد، باید منافع فرد بر منافع جامعه مقدم شود؛ زیرا منافع جامعه امری موهوم است، تنها منافع فرد حقیقت دارد. بنابراین اگر زمانی منافع جامعه چنان تفسیر شد که با منافع فرد منافات داشت، باید در تفسیر منافع جامعه تجدید نظر کرد و منافع فرد را که اصیل است، محافظت نمود. اما بر اساس دیدگاه امام علی (علیه السلام) منافع جامعه چیزی

جز منافع اکثریت قاطع افراد جامعه نیست و طبیعی است که وقتی منافع فرد یا افرادی با منافع اکثریت قاطع جامعه تعارض کرد، باید منافع جامعه مقدم شود.