دانستنیهای علوی1 صفحه 647

بهر حال تنها کسی که در این بین به این مسئله پرداخته و کیفیت نگارش مصحف امام را مشخص کرده، محمد بن عبدالکریم شهرستانی (م 548) صاحب کتاب الملل والنحل است که در مقدمه تفسیر خود به این مصحف اشاره می کند و می گوید برخی گفته اند مصحف امام علی متن و حواشی داشته، قرآن در متن قرار گرفته و توضیحات حضرت در عرض و حواشی آمده است. (101)

گرچه شهرستانی با لفظ «قیل» آن را بیان می کند و قائل و منبع آن را مشخص نمی کند ولی با حساسیت حضرت در مخلوط نشدن متن با توضیحات و تجربه ای که بعدها خلیفه دوم به دست آورد (یا از حضرت گرفت) سازگار به نظر می رسد. خصوصا آنکه این روش تا مدتهای مدیدی متداول شد و بعید نیست اینکه عده ای گمان کرده اند مصحف حضرت صرفا قرآن بوده از اینجا ناشی شده که اصل و متن قرآن بوده است، چنانکه در زمان ما اگر قرآنی با حواشی چاپ شود باز اطلاق به مصحف می شود. به همین دلیل شهرستانی پس از سخنانی مفصل درباره حوادث پس از فوت پیامبر و اینکه چگونه مصحف حضرت را قبول نکرده اند، گلایه می کند: چرا به شایسته ترین فردی که می توانست قرآن را گردآوری کند نسپردند و به نوشته او بها ندادند و در آخر می نویسد: با همه اینها از حضرت علی نسبت به گردآوری که دیگران انجام

داده اند انکاری نقل نشده است. (102)

همچنین در نسخه کرمانیه شواهد التنزیل حسکانی (م قرن پنجم) از ابن سیرین (م 110) نکته ای نقل شده که گوشه ای دیگر از کیفیت نگارش مصحف امام را روشن می سازد: من خبردار شدم که حضرت در پی قرآن، ناسخ و منسوخ را می نوشته است. (103)

این تعبیر «فی اثره» شاید همان سخن شهرستانی را تقویت کند که مصحف امام حواشی و تعلیقاتی داشته و به این گونه نبوده که در متن کلمات قرآن، افزوده های تفسیری و تاریخی را آورده باشد.

مدت گردآوری مصحف

یکی از سئوالات درباره مصحف امام، مدت زمان گردآوری یا تألیف آن است. این سئوال از آنجا مطرح شده که گزارشها نه تنها متفاوت است، بلکه چنان فاصله ها زیاد نقل شده که اصل موضوع را به زیر سئوال برده است. مثلا در برخی از گزارش ها آمده که مدت گردآوری سه روز، برخی شش یا هفت روز، و در برخی از روایات 6 ماه سخن گفته شده است.

اکنون پیش از بررسی این موضوع لازم است به سئوال دیگری اما مربوط به بحث بپردازیم:

اگر مصحف امام به املای پیامبر و کتابت حضرت است، باید قاعدتا در زمان خود پیامبر انجام گرفته باشد، در صورتی که بحث تألیف و جمع، ناظر به پس از فوت پیامبر است، بویژه آنکه از برخی روایات استفاده می شود که کتاب در همان اوان نزول قرآن و تعلیم پیامبر بوده است. مثلا در روایت کمال الدین صدوق آمده است: ما نزلت علی رسول الله آیه من القرآن الا اقرأنیها و املاها علی فکتبتها بخطی و علمنی تأویلها و تفسیرها. (104)

از جمله فکتبتها بخطی که با فاء عاطفه